وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى‏ والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ (15/احقاف)

15- ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكى كند، مادرش او را با ناراحتى حمل مى‏كند، و با ناراحتى بر زمين مى‏گذارد، و دوران حمل و از شير باز گرفتنش سى ماه است، تا زمانى كه به كمال قدرت و رشد برسد، و به چهل‏سالگى وارد گردد، مى‏گويد: پروردگارا! مرا توفيق ده تا شكر نعمتى را كه به من و پدر و مادرم دادى بجا آورم، و عمل صالحى انجام دهم كه از آن خشنود باشى،  و فرزندان مرا صالح كن، من به سوى تو بازمى‏گردم و توبه مى‏كنم، و من از مسلمينم.

اى انسان! به مادر و پدر نيكى كن

نخست به وضع” نيكوكاران” پرداخته، و از مساله نيكى به پدر و مادر و شكر زحمات آنها كه مقدمه‏اى است براى شكر پروردگار شروع مى‏كند، مى‏فرمايد:

” ما انسان را توصيه كرديم كه در باره پدر و مادرش نيكى كند” (وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً)

” وصيت” و” توصيه” به معنى مطلق سفارش است، و مفهوم آن منحصر به سفارشهاى مربوط به ما بعد از مرگ نيست، لذا جمعى در اينجا آن را به معنى” امر و دستور و فرمان” تفسير كرده‏اند.

سپس به دليل لزوم حق‏شناسى در برابر مادر پرداخته مى‏گويد:” مادر، او را با اكراه و ناراحتى حمل مى‏كند، و با ناراحتى بر زمين مى‏گذارد، و دوران حمل و از شير باز گرفتنش سى ماه است” (حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً).

” مادر” در طول اين سى ماه بزرگترين ايثار و فداكارى را در مورد فرزندش انجام مى‏دهد.

از نخستين روزهاى انعقاد نطفه حالت مادر دگرگون مى‏شود، و ناراحتيها پشت سر يكديگر مى‏آيد، حالتى كه به حالت” و يار” ناميده مى‏شود و يكى از سختترين حالات مادر است روى مى‏دهد و پزشكان مى‏گويند: بر اثر كمبودهايى است كه در جسم مادر به خاطر ايثار به فرزند رخ مى‏دهد.

هر قدر جنين رشد و نمو بيشتر مى‏كند مواد بيشترى از شيره جان مادر مى‏گيرد، و حتى روى استخوانهاى او و اعصابش اثر مى‏گذارد، گاه خواب و خوراك و استراحت و آرامش را از او مى‏گيرد، و در آخر دوران حمل راه رفتن و حتى نشست و برخاست براى او مشكل مى‏شود اما با صبر و حوصله تمام و به عشق فرزندى كه به زودى چشم به دنيا مى‏گشايد و بر روى مادر لبخند مى‏زند تمام اين ناملائمات را تحمل مى‏كند.

دوران وضع حمل كه يكى از سختترين لحظات زندگى مادر است فرا مى‏رسد تا آنجا كه گاه مادر جان خود را بر سر فرزند مى‏ نهد.

به هر حال بار سنگينش را بر زمين گذارده دوران سخت ديگرى شروع مى‏شود، دوران مراقبت دائم و شبانه‏روزى از فرزند، دورانى كه بايد به تمام نيازهاى كودكى پاسخ گويد كه هيچگونه قدرت بر بيان نيازهاى خود ندارد، اگر دردى دارد نمى‏تواند محل درد را تعيين كند، و اگر ناراحتى از گرسنگى و تشنگى و گرما و سرما دارد قادر به بيان آن نيست، جز اينكه ناله سر دهد و اشك ريزد، و مادر بايد با كنجكاوى و صبر و حوصله تمام يك يك اين نيازها را تشخيص دهد و برآورده كند.

اينكه قرآن در اينجا تنها از ناراحتيهاى مادر سخن به ميان آورده و سخنى از پدر در ميان نيست نه بخاطر عدم اهميت آن است، چرا كه پدر نيز در بسيارى از اين مشكلات شريك مادر است، ولى چون مادر سهم بيشترى دارد بيشتر روى او تكيه شده است.

در اينجا اين سؤال مطرح مى‏شود كه در آيه 233 سوره بقره دوران شيرخوارگى دو سال كامل (24 ماه) ذكر شده، وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضاعَةَ:” مادران فرزندان خود را دو سال كامل شير مى‏دهند، آنها كه بخواهند دوران شير دادن را تكميل كنند".

در حالى كه مجموع” دوران حمل و شيرخوارگى” در آيه مورد بحث فقط سى ماه ذكر شده، مگر ممكن است دوران حمل شش ماه باشد؟

فقهاء و مفسران با الهام از روايات اسلامى در پاسخ گفته‏اند: آرى حد اقل دوران حمل 6 ماه و حد اكثر دوران مفيد رضاع 24 ماه است، حتى از جمعى از پزشكان پيشين همچون” جالينوس” و” ابن سينا” نقل شده كه گفته‏اند: خود با چشم شاهد چنين امرى بوده‏اند كه فرزندى بعد از شش ماه به دنيا آمده است.

ضمنا از اين تعبير قرآنى مى‏توان استفاده كرد كه هر قدر از مقدار حمل كاسته شود بايد بر مقدار دوران شيرخوارى افزود، به گونه‏اى كه مجموعا 30 ماه تمام را شامل گردد، از ابن عباس نيز نقل شده كه هر گاه دوران باردارى زن 9 ماه باشد بايد 21 ماه فرزند را شير دهد، و اگر حمل 6 ماه باشد بايد 24 ماه شير دهد. قانون طبيعى نيز همين را ايجاب مى‏كند، چرا كه كمبودهاى دوران حمل در دوران شيرخوارگى بايد جبران گردد.

سپس مى‏افزايد:” حيات انسان هم چنان ادامه مى‏يابد تا زمانى كه به كمال قدرت و نيروى جسمانى رسد، و به مرز چهل‏ سالگى وارد مى‏گردد” (حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً)

” بلوغ اشد” اشاره به” بلوغ جسمانى” و رسيدن به اربعين سنة (چهل‏سالگى) اشاره به” بلوغ فكرى و عقلانى” است، چرا كه معروف است، انسان غالبا در چهل سالگى به مرحله كمال عقل مى‏رسد و گفته‏اند كه غالب انبيا در چهل‏سالگى مبعوث به نبوت شدند.

ضمنا در اينكه سن بلوغ قدرت جسمانى چه سنى است؟ در آن نيز گفتگو است، بعضى همان سن معروف بلوغ را مى‏دانند كه در آيه 34 اسراء در مورد يتيمان نيز به آن اشاره شده، در حالى كه در بعضى از روايات تصريح شده كه سن هيجده سالگى است.

البته مانعى ندارد كه اين تعبير در موارد مختلف معانى متفاوتى دهد كه با قرائن روشن مى‏شود.

در حديثى آمده است:

” شيطان دستش را به صورت كسانى كه به چهل‏سالگى برسند و از گناه توبه نكنند مى‏كشد و مى‏گويد پدرم فداى چهره‏اى باد كه هرگز رستگار نمى‏شود"! (و در جبين اين انسان نور رستگارى نيست!)

از ابن عباس نيز نقل شده:!:” هر كس چهل سال بر او بگذرد و نيكى او بر بديش غالب نشود آماده آتش جهنم گردد"!

به هر حال قرآن در دنباله اين سخن مى‏افزايد: اين انسان لايق و با ايمان هنگامى كه به چهل‏سالگى رسيد سه چيز را از خدا تقاضا مى‏كند: نخست مى‏گويد:” پروردگارا! به من الهام ده و توفيق بخش تا شكر نعمتى را كه به من و پدر و مادرم ارزانى داشتى بجا آورم” (قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى‏ والِدَيَّ)

اين تعبير نشان مى‏دهد كه انسان با ايمان در چنين سن و سالى هم از عمق و وسعت نعمتهاى خدا بر او آگاه مى‏گردد، و هم از خدماتى كه پدر و مادر به او كرده است تا به اين حد رسيده، چرا كه در اين سن و سال معمولا خودش پدر يا مادر مى‏شود، و زحمات طاقت فرسا و ايثارگرانه آن دو را با چشم خود مى‏بيند، و بى‏اختيار به ياد آنها مى‏افتد و بجاى آنها در پيشگاه خدا شكرگزارى مى‏كند.

در دومين تقاضا عرضه مى‏دارد:” خداوندا! به من توفيق ده تا عمل صالح بجا آورم، عملى كه تو از آن خشنود باشى” (وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ).

و بالآخره در سومين تقاضايش عرض مى‏كند:” خداوندا! صلاح و درستكارى را در فرزندان و دودمان من تداوم بخش” (وَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي).

تعبير به” لى” (براى من) ضمنا اشاره به اين است كه صلاح و نيكى فرزندان من چنان باشد كه نتائجش عائد من نيز بشود.

و تعبير” فى ذريتى” (در فرزندان من) به طور مطلق، اشاره به تداوم صلاح و نيكوكارى در تمام دودمان او است.

جالب اينكه در دعاى اول پدر و مادر را شريك مى‏كند، و در دعاى سوم فرزندان را، ولى در دعاى دوم براى خود دعا مى‏كند، و اينگونه است انسان صالح كه اگر با يك چشم به خويشتن مى‏نگرد با چشم ديگر به افرادى كه بر او حق دارند نگاه مى‏كند.

و در پايان آيه دو مطلب را اعلام مى‏دارد كه هر كدام بيانگر يك برنامه عملى مؤثر است، مى‏گويد:” پروردگارا! من در اين سن و سال به سوى تو بازمى‏گردم و توبه مى‏كنم” (إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ).

به مرحله‏اى رسيده‏ام كه بايد خطوط زندگى من تعيين گردد، و تا به آخر عمر هم چنان ادامه يابد، آرى من به مرز چهل‏سالگى رسيده‏ام و براى بنده‏اى چون من چقدر زشت و نازيباست كه به سوى تو نيايم و خودم را از گناهان با آب توبه نشويم.

ديگر اينكه مى‏گويد:” من از مسلمين هستم” (وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ).

در حقيقت اين دو جمله پشتوانه‏اى است براى آن دعاهاى سه‏گانه و مفهومش اين است: چون من توبه كرده‏ام، و تسليم مطلق در برابر فرمان توام، تو نيز بزرگوارى كن و مرا مشمول آن نعمتها بفرما.