علي بن ابي طالب(عليه‌السلام) كه خود عمود دين است، نماز را كه مصداق ديگري از عمود دين است، شهود الهي و زيارت معبود مي‏داند. كسي كه به زيارت جميل محض نايل مي‏شود هرگز خود را نمي‏بيند، چه رسد به شهود خود. قهراً موجودات ديگر در منظر او در محاقند.

چنين عارف شاهدي نه سوداگرانه خدا را مي‏پرستد، و نه بردگانه او را عبادت مي‏كند، بلكه آزادانه وي را مي‏پرستد به‏طوري كه نه تنها از هر چه رنگ «تعلق» دارد آزاد است، بلكه از هر چه صِبغه «تعيّن» دارد حُرّ است: «إِنّ قوماً عبدوا الله رغبةً فتلك عبادة التجّار وإنّ قوماً عبدوا الله رهبةً فتلك عبادة العبيد وإنّ قوماً عبدوا الله شكراً فتلك عبادة الأحرار»؛ «لولم يتوعّد الله علي معصيته لكان يجب أن لا يعصي شكراً لنعمه». به چنين امام همامي سزد كه در مقام پرستش بگويد: «ما عبدتك خوفاً من نارك ولا طمعاً في جنّتك ولكن وجدتك أهلاً للعبادة فعبدتك»؛ چون عبادت علي بن‏ابي‏طالب(عليه‌السلام) شاهدانه بود نه عابدانه، يا زاهدانه يا تاجرانه و مانند آن، و شاهد كاملْ هر چيزي را از منظر شهود مي‏نگرد، نه از منظر اراده خود يا ميل ديگران؛ در هر مورد كه شهود وي عنايت دارد آن‏جا را مشاهده مي‏كند و مي‏بيند و مي‏شنود و توجّه دارد و در هر موردي كه شهود وي عنايت ندارد، بي‏توجّه است.از اين رو كاملاً بين دو قضيه تاريخي مأثور درباره آن حضرت(عليه‌السلام) مي‏توان جمع كرد: يكي آن‏كه پيكان تير را از پاي آن حضرت در سجده نماز بيرون آوردند و آن حضرت عنايت نداشت و ديگري آن‏كه مستمندي در حال ركوعِ آن حضرت در خواست كمك كرد و آن حضرت(عليه‌السلام) توجّه كرد و شنيد و اشارت كرد و انگشتر از دست مبارك آن حضرت به‏دست سائل رسيد. اين اثبات و آن نفي، و آن عدم توجّه و اين عنايت هر دو از منظر شهود معبود بود. ازاين‏رو جاي تعجّب يا سؤال نيست؛ زيرا نماز كه عمود دين است، ستون خيمه معراج و مناجات خواهد بود و نمازگزار در عروج به سوي معبود و در نجواي با اوست. بنابراين، مجاري ادراكي او مانند چشم و گوش، و مجاري تحريكي وي مانند دست و پا در اختيار معبود است، نه در اختيار خود عابد. ازاين‏رو هر چه جنبه خَلْقي دارد مغفول است و هر چه صِبْغه الهي دارد معقول و مقبول و معمول.

شاهد تحليل‏ ياد شده داستان مبسوطي است‏ كه‏ عصاره آن اين‏ است:

دوشتر فربه براي رسول ‏اكرم‏ صلي الله عليه و آله و سلم به ‏عنوان هديه فراهم شد.آن حضرت… به اصحاب فرمود: آيا در بين شما كسي است كه دو ركعت نماز با وضو وخشوعِ تمام، اجزا و شرايط آن را به‏جا آورد و به ‏هيچ‏ وجه درباره دنيا نينديشد، تا من يكي از دو ناقه را به او بدهم. فقط علي بن‏ ابي‏طالب(عليه‌السلام) مدعي شد و… چنين نمازي را انجام داد. جبرئيل نازل شد وعرض كرد:خدا بر تو سلام مي‏كند ومي‏گويد يكي از دو شتر را به علي(عليه‌السلام) عطا كن. رسول‏ اكرم ‏صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: شرط،آن بود كه ‏به‏ چيزي از امور دنيا فكر نكند و علي(عليه‌السلام) در تشهد به فكر اين بود كه كدام شتر را دريافت كند. جبرئيل گفت… فكر علي(عليه‌السلام) آن بود كه فربه‏تر وبزرگ‏تر را بگيرد ونحر كند وبراي وجه‏الله صدقه دهد واين فكرْ الهي بود، نه دنيايي و رسول گرامي‏صلي الله عليه و آله و سلم گريست و هر دو شتر را به علي‏ بن ابي‏طالب(عليه‌السلام) داد. آن حضرت نيز هر دو شتر را نحر كرد و هر دو را صدقه داد.

خلاصه آن‏كه، عبادت علي بن ‏ابي‏طالب عارفانه بود، نه حكيمانه و نه متكلّمانه، و چون عبادت عارفانه فوق عبادتهاي ديگر است نه در عرض آنها، همه كمالات عبادي آنها را داراست، با افزايش ويژه.

[حيات عارفانه امام علي(عليه‌السلام) -  صفحه 65]