حقیقت عبادت تعظیم و طاعت خدا و چشم پوشی از غیر اوست. بزرگترین فضیلت نفس ستایش مقام الوهیّت است و این امر شخص را مقیّد به نظم و انضباط می‌نماید و به اطاعت کلیه‌ی قوانین الهی وا می‌دارد.
عبادت اگر با شرایط حقیقی خود اجرا شود مقام بسیار بزرگی است؛ چنانکه از پیغمبر اسلام (ص) به کلمه‌ی عبد تجلیل شده و قبل از عنوان رسالت عبودیت او اظهار شده است: «اشهد ان محمداً عبده و رسوله».
برای سیر مراتب کمال بهترین وسیله‌ی پیشرفت تهذیب نفس است که روش عملی آن با عبادت حقیقی صورت می‌گیرد. عبادت انواع و اقسام گوناگون دارد، ولی همه‌ی آنها برای اجرای امر الهی است.
انجام عبادت تنها برای رفع تکلیف نیست بلکه وسیله‌ی نمو عقل و تعدیل و تنظیم قوای وجودی است که نفس را از آلودگیهای مادی باز می‌دارد. بهترین وجه عبادت انجام امری است که صرفاً به خاطر خدا باشد. در این صفت تقوا ظهور می‌کند که بدون آن انجام عبادات مقبول نمی‌افتند.
وجه امتیاز اشخاص به تقواست و خداوند در کتاب خود ملاک امتیاز و برتری مردم را نسبت به هم تقوا قرار داده است.
تقوا و ورع انصراف از جهان ماده و فانی و توجه به عالم روحانیت و بقاست. ایمانی که به زبور تقوا آراسته شود ایمان حقیقی است و در اثر تمرین به عبادات شخص را به مرحله‌ی یقین می‌رساند.
با توجه به نکات بالا علی (ع) در ایمان و تقوا و یقین و زهد و عبادت منحصر به فرد بود و نظیری نداشت.
علی (ع) با عشق تمام عبادت می‌کرد. عبادت او برای رفع تکلیف نبود، بلکه او عاشق حقیقی بود و جز جمال دلربای حقیقت چیزی در نظرش جلوه گر نمی‌شد.
علی (ع) هنگامی که مناجات می‌کرد و مشغول نماز می‌شد، گوشش نمی‌شنید و چشمش نمی‌دید. زمین و آسمان، دنیا و مافیها از نظرش فراموش می‌شد و با چشمان حقیقت بین خود جز جلوه‌ی جمال احدیت چیزی مشاهده نمی‌کرد.
مشهور است که در یکی از جنگها تیری به پایش فرو رفته بود و به قدری دردناک بود که نمی‌توانستند آن را بیرون بیاورند. وقتی که به نماز ایستاد بیرون کشیدند و او متوجه نشد. سجده‌های او اغلب طولانی بود و سجده گاهش از اشک چشم همیشه مرطوب.
علی (ع) هنگام وضو گرفتن و مقدمات نماز سراپا می‌لرزید و لرزش خفیفی وجود مبارکش را فرا می‌گرفت.
علی (ع) علاوه بر نمازهای واجبی، نوافل را نیز انجام می‌داد و هیچ وقت نماز شب آن حضرت متروک نمی‌شد؛ حتّی در جنگ هم از نماز خود غفلت ننمود.
از حضرت سجاد که در اثر عبادت و سجده‌های طولانی به کلمه‌ی زین العابدین ملقب شده بود سؤال کردند که چرا این قدر مشقت و زحمت می‌کشی و این همه مدت طولانی سر را به سجده می‌نهی؟ فرمود:«و من یقدر علی عبادة جدی علی بن ابی طالب؛ کیست که بتواند مثل جدم علی عبادت کند؟»
علی (ع) هر شب قریب هزار رکعت نماز می‌خواند. از امّ سعید کنیز آن حضرت پرسیدند که علی (ع) در ماه رمضان بیشتر عبادت می‌کند یادر سایر ماهها؟ کنیز گفت: علی (ع) هر شب بیدار است و با خدای خود به راز و نیاز مشغول است. برای علی (ع) رمضان و شوال یکسان است.
وقتی که بدن نازنین آن حضرت را در طلیعه‌ی فجر از مسجد به خانه‌اش می‌بردند، نگاهی به آسمان افکند و فرمود: ای صبح! تو شاهد باش که علی را فقط اکنون در حال خوابیده می‌بینی.
ابن ابی الحدید گوید: «عبادت علی (ع) بیشتر از عبادت همه کس بود؛ زیرا او غالب روزها روزه بود و تمام شبها را در نماز مشغول؛ حتّی هنگام جنگ نیز نماز او ترک نمی‌شد. او عالمی بود با عمل که نوافل و ادعیه و تهجّد را به مردم آموخت».
در لیلة الهریر نزدیکیهای صبح به افق می‌نگریست. ابن عباس پرسید: مگر از طرف افق نگرانی داری؟ آیا عده‌ای از دشمنان در آنجا کمین کرده‌اند؟ فرمود: خیر نگرانی نیست. می‌خواهم ببینم وقت نماز شده است یا نه. ابن عباس گفت: با این جنگ مهم و چنین وضعی بغرنج چه هنگام نماز خواندن است؟ علی (ع) فرمود: ما جنگ را برای ابقای نماز می‌کنیم.
علی (ع) موقع نماز در برابر وجود مطلق و ازلیّت با دل پاک و توجّه تامّ می‌ایستاد و به راز و نیاز مشغول می‌شد. عبادت و پرستش او مانند اشخاص عادی نبود. خود آن حضرت فرماید:
«عده‌ای از مردم به امید نعمت بهشت خدا را عبادت می‌کنند و این عمل تاجران است. برخی هم از ترس عقوبت دوزخ او را پرستش می‌کنند و این عبادت بردگان است و گروهی نیز خدا را برای ادای شکر عبادت می‌کنند و این عبادت آزادگان است». بعد می‌فرماید:
«الهی ما عبدتک طمعاً للجنة و لا خوفاً من النار بل وجدتک مستحقاً للعبادة؛ خدایا! من تو را به طمع بهشت و یا ترس از جهنم عبادت نمی‌کنم، بلکه تو را مستحق و سزاوار پرستش یافتم».
بنا به قاعده‌ی روانشناسی هر فردی حتی هر جنبنده‌ای روی اصل حب ذات همیشه در فکر دفع ضرر و جلب منفعت است. تنها علی (ع) بود که بدون جلب نفع(بهشت) و دفع ضرر (دوزخ) صرفاً عبادت را به خاطر خداوند به جا می‌آورد.
علی (ع) به مرحله‌ی نهایی یقین رسیده بود؛ یقینی که بالاتر از آن را نمی‌توان پیدا نمود.
علی (ع) می‌فرمود: «لو کشف الغطا ما ازددت یقینا؛ اگر پرده برداشته شود یقین علی به اندازه‌ی خردلی زیاد نمی‌شود».
علی (ع) خود را مانند موجی در اقیانوس حقیقت مستغرق ساخته بود. فکر و ذکر و حرکات و سکنات او همه از حقیقت خواهی وی حکایت می‌کرد.
علی (ع) در تزکیه و تهذیب نفس و سیر مراتب کمالی وجود بی نظیر بود. لوح ضمیرش چون جام جهان نما بود. او به هر چه نگاه می‌کرد خدا را می‌دید؛ چنانکه فرمود:
«ما رایت شیئاً الا رأیت الله قبله و معه و بعده؛ چیزی را ندیدم مگر اینکه خدا را قبل از آن و با آن و بعد از آن مشاهده کردم».
علی (ع) می‌فرمود: «لم اعبد ربالم اره؛ عبادت نکردم به خدایی که او را ندیده باشم».
پرسیدند: «یا علی! چگونه خدا را می‌توان دید؟» فرمود: «با چشم حقیقت خواهی و اخلاص، نه با دیده‌ی ظاهری».
علی (ع) در مقابل عظمت خدا و مبدأ هستی خود را ملزم به خضوع و خشوع می‌دید. مناجاتهای او با شیواترین کلمات این معنیرا می‌رساند.
دعای کمیل که آن حضرت به یکی از اصحاب خود (کمیل بن زیاد) تعلیم فرمود، یکی از شاهکارهای روح بلند و ایمان قوی و یقین ثابت علی (ع) است که از ملکوت اعلی و جهان نامرئی صورت گرفته و آن معانی عالی و بدیع در قالب الفاظی شیوا و عباراتی کاملاً رسا ریخته شده است.
گاهی در برابر رحمت واسعه‌ی معشوق حقیقی سر تاپا امید گشته و زمانی قدرت و جبروت حق چنان بیم و هراسی در دل او افکنده است که بی اختیار به حالت تذلّل و خشوع افتاده است.
سوز و گداز، بیم و امید، توجه و خلوص، وعده و وعید، زیبایی الفاظ و رسایی عبارات که در این دعا به کار رفته است، پرده‌های فراوانی را که میان حق و خلق است برطرف می‌کند.
این مناجات دل آدمی را می‌رباید و آفریدگار را در نظر انسان حاضر و ناظر قرار می‌دهد و شخص را بیدل و از خود بی خبر کرده و او را شیدا و شیفته و مجذوب و آشفته می‌سازد.
دعای صباح و سایر مناجات آن حضرت نیز در نوبه‌ی خود مراتب خضوع و خشوع وی را در برابر جلال و شکوه خداوندی آشکار می‌سازد. برای مثال مناجات زیر که منسوب به آن حضرت است نوشته می‌شود:
لک الحمد یا ذاالجود و المجد و العلی
تبارکت تعطی من تشأ و تمنع
الهی و خلاقی و حرزی و موئلی
الیک لدی الاعسار و الیسر افزع
الهی لئن جلت وجمت خطیتی
فعفوک عن ذنبی اجل و اوسع
الهی‌تری حالی و فقری و فاقتی
وانت مناجاتی الخفیة تسمع
الهی اذا لم تعف عن غیر محسن
فمن لمسئ بالهوی یتمتع [1].
عبادت علی (ع) منحصر به نماز و روزه و انجام سایر فرایض مذهبی نبود، بلکه تمام حرکات و سکنات او عبادت بود.
در حدیث آمده است: «انما الاعمال بالنیات». نیت علی (ع) ابتغأ مرضات الله بود. او در همه حال خدا را می‌جست و به خاطر خدا عبادت می‌کرد.
خواب و بیداری علی (ع) یکسان بود. تنفس او عبادت بود. از شمشیر زدن و نوازش ایتام و روزه دار بودن علی (ع) همه عبادت بود؛ زیرا همه را برای خدا انجام می‌داد.
موقعی که از حرکت جسورانه‌ی عمر وبن عبدود خشمگین و متغیّر گردید او را نکشت، تا اینکه غضب او فانی شد و آنگاه برای رضای خدا عمرو را کشت؛ بدین جهت بود که پیغمبر (ص) فرمود: «این ضربت علی افضل از ثواب عبادت ثقلین است». مولوی گوید:گفت:
من تیغ از پی حق می‌زنم
بنده‌ی حقم نه مأمور تنم
علی (ع) در بستر پیغمبر (ص) خوابیده بود و جان عزیز خود را در راه اعتلای کلمه‌ی توحید به خاطر خدا فدا کرده بود. در خبر است که ثواب و فضیلت یک نفس از نفسهای آن شب علی (ع) به میزانی است که آن را تصور نمی‌توان نمود؛ زیرا کار علی (ع) بی ریا بود و فقط دستور الهی را اجرا می‌کرد.
علی (ع) در زهد و تقوا همانندی نداشت. شبهای تاریک در روی خاک مانند شخص مارگزیده به خود می‌پیچید و در مقابل عظمت الوهیت از خود بی خبر می‌شد. علی (ع) به تمام معنی زاهد بود. معنای حقیقی زهد را در وجود علی (ع) باید دید؛ زیرا آن حضرت از دنیا اعراض کرده بود.
علی (ع) در سراسر عمر خود آجری روی آجر ننهاد و به زرق و برق دنیای زود گذر فریفته نشد.
علی (ع) بارها می‌فرمود: «ان دنیاکم هذه لاهون فی عینی من عراق خنزیر فی ید مجذوم؛
این دنیای شما در نظر من پست‌تر است از استخوان پوسیده‌ی خوک در دست شخص جذام گرفته».
هنگامی که خادم بیت المال او را برای تقسیم غنایم و اموال خزانه دعوت می‌کرد، چون چشم علی (ع) بر طلا و نقره افتاده فرمود:
«یا دنیا غری غیری لاحاجة لی فیک قد طلقتک ثلاثاً لارجعة لی فیها؛
ای دنیا! علی را رها کن و دیگری را بفریب؛ زیرا علی به دام تو نیفتد و او تو را سه طلاقه کرده است که دیگر امید باز گشت ندارد».
این است حقیقت زهد و این است معنای تقوا. (علی کیست،فضل الله کمپانی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1343، ص196 -190)
پاورقی
[1] حمد و ستایش توراست ای صاحب بخشش و بزرگی و بلندی پاکی از هر ناشایستگی، به هر کس که خواهی می‌بخشی و از هر کس خواستی باز می‌داری. ای خدای من و آفریننده‌ی من و نگهدارنده‌ی من و پناه من! به سوی تو پناه می‌برم هنگام سختی و آسانی. ای خدای من! اگر گناه من بزرگ و بسیار شود، پس بخشش و عفو تو از گناه من بزرگتر و وسیعتر است. ای خدای من! تو حال مرا و احتیاج و پریشانی مرا می‌بینی و تو رازهای پنهانیم را می‌شنوی. ای خدای من! وقتی که گناهکار را تو عفو نکنی، پس آنکه به پیروی از هوای و هوس بهره می‌برد امیدش به کیست؟.

ایمان و عبادت علی ( علیه السلام ) - روزنامه جمهوری اسلامی