ب) تحریر رساله کلامی‌
از جمله فعالیتهای علمی- فرهنگی امام در زمینه گسترش اعتقادات تشیع، نگارش رساله کلامی است که در پاسخ به مشکلات اعتقادی اهالی اهواز صورت گرفته است. امام در این رساله به گونه‌ای شیوا و مستدل درباره قرآن و عترت، معرفی ثقلین و لزوم تمسک به آن، و جبر و تفویض بحث کرده‌اند.

دوران امامت حضرت هادی علیه السّلام اوج پیدایش مکتبهای گوناگون عقیدتی بود، که فضای باز فکری پدید آمده از سوی حکومت عباسی زمینه آن را فراهم می‌ساخت. این گروهها عبارت بودند از:

1. غلات: این گروه عقاید تند و انحرافی داشتند. آنان در توصیف امام راه مبالغه در پیش گرفتند و او را تا حد الوهیت و پرستش بالا بردند. همچنین با بهره‌گیری از عقاید انحرافی، بسیاری از واجبات الاهی را حرام و بسیاری از گناهان کبیره را بر خود حلال شمردند و با بدعتهای گوناگون در دین به خواسته‌های نفسانی خود رنگ شرعی و دینی دادند.
سران این فرقه در دوران امام هادی علیه السّلام از این قرار بودند: فارس بن حاتم، حسن بن محمد مشهور به ابن بابای قمی، قاسم بن یقطین، و محمد بن نصیر نمیری. امام با موضع‌گیری صریح و جدی، از آنان برائت جست، و حتی دستور قتل یکی از آنان را صادر کرد.
ایشان در پاسخ شیعیان که از عقاید منحرف علی بن حسکه پرسیده بودند، چنین نگاشت: «ابن حسکه- نفرین خدا بر او باد- دروغ‌گویی بیش نیست، و من او را در شما و دوستان و شیعیان خود نمی‌پندارم. خدا او را لعنت کند ….
من از کسی که چنین سخنانی می‌گوید بیزاری می‌جویم و از چنین گفته‌هایی به خدا پناه می‌برم. شما نیز از آنان برائت و بیزاری جویید و آنان را در فشار قرار دهید». امام در ادامه دستور قتل آنان را صادر می‌کند.
2. صوفیه: از دیگر عقاید انحرافی این دوران، که با رخنه در جامعه اسلامی سبب بدنامی شیعه و تشویش افکار عمومی جامعه شد «تصوف» بود. پیروان این عقاید با ارائه چهره‌ای عارف، زاهد، خداپرست و بی‌میل به دنیا، مردم را گمراه می‌ساختند و در حقیقت در پی اغراض سودجویانه خود بودند.
امام با واکنشهای سریع این توطئه عقیدتی را خنثا می‌ساخت. روزی امام با یاران خود در مسجد النبی نشسته بودند. گروهی از صوفیه وارد شدند و در گوشه‌ای از مسجد نشسته، دور هم حلقه زدند و با حالت ویژه خود مشغول تهلیل شدند. امام با دیدن اعمال فریبکارانه آنان به یاران خود فرمودند: «به این جماعت حیله‌گر و دورو توجهی نکنید. اینان هم‌نشینان شیاطین و ویران‌کنندگان پایه‌های استوار دین‌اند. برای رسیدن به اهداف تن‌پرورانه و رفاه‌طلبانه، چهره‌ای زاهدانه از خود نشان می‌دهند، و برای به دام انداختن مردم ساده‌دل، شب‌زنده‌داری می‌کنند …. هرکس به دیدار آنان برود … گویی به زیارت شیطان و همه بت‌پرستان رفته است …».
3. واقفیه:واقفیه نیز از دیگر فرقه‌های انحرافی دوران امام هادی علیه السّلام بودند که امامت امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام را نپذیرفتند و در امامت امام موسی بن جعفر علیه السّلام متوقف شدند، و با انکار امامان پس از او و موضع‌گیری در برابر امامان، مردم را از پیروی ایشان باز می‌داشتند.
امام هادی علیه السّلام عقاید انحرافی آنان را باطل شمرد و مانند غلات و صوفیان آنان را لعن و نفرین کرد. امام در پاسخ نامه ابراهیم بن عقبه که از امام پرسید: آیا اجازه دارم در قنوت نمازهایم آنان را لعن و نفرین کنم، به صراحت پاسخ مثبت داد.
برخورد با عقاید انحرافی مجسمه که به رؤیت حسی خداوند عقیده داشتند نیز از دیگر مبارزات فرهنگی امام به شمار می‌آید.

دوران امام هادی علیه السّلام با گسترش فرهنگی و گرایشهای اعتقادی و بحثهایی علمی همراه بود که از برخورد میان مکتبهای کلامی و تحولات فرهنگی گوناگونی پدید آمده بود. مباحثی کلامی همچون جبر و تفویض، رؤیت خداوند، تجسیم، و خلق قرآن افکار عمومی جامعه را دستخوش تاخت‌وتازهای فکری ساخته بود. این تحولات فکری در رویکرد دولت عباسی به مسائل علمی و فرهنگی و نهضت ترجمه ریشه داشت که از دوران مأمون آغاز شده بود، و ورود فلسفه و کلام و افکار و اندیشه‌های دیگر ملل جهان رابه جهان اسلام و پیدایش آراء و نظرهای گوناگون، و در نتیجه آشفتگی اوضاع فرهنگی و اجتماعی جهان اسلام را در پی داشت. میراث این آشفتگی نیز پیدایی گروههای گوناگونی چون غلات، واقفیه، صوفیه، و مجسمیه بود.
دستگاه خلافت از این جریانها به مثابه حربه‌ای برای ایجاد اختلاف در جامعه اسلامی و تضعیف مبانی فکری و اعتقادی مردم بهره می‌برد.
در این میان، نقش امام به منزله پیشوای جامعه اسلامی آشکار می‌شود. امام هادی علیه السّلام با تیزبینی در شناخت این توطئه و استحاله فرهنگی جامعه، نقشه‌های دین‌ستیزانه آنان را برملا می‌ساخت، و در زمینه‌های فرهنگی فعالیتهای گسترده‌ای داشت
تصویر امامان شیعه در دایره المعارف اسلام - ترجمه و نقد - محمود تقی زاده داوری

امام هادی علیه السّلام همانند دیگر امامان علیهم السّلام همواره با بخششهای خود، دیگران را به شگفتی وامی‌داشتند و آن‌قدر می‌بخشیدند که در وصف ایشان می‌گفتند: «انفاق امام هادی علیه السّلام به حدی بود که جز پادشاهان کسی نمی‌توانست چنان باشد، و برابر با بخششهای ایشان تا آن زمان از کسی دیده نشد. اسحاق جلاب می‌گوید:
برای ابو الحسن گوسفندان بسیاری خریدم. پس مرا خواست و از منزلش به جایی برد که بلد نبودم، و فرمود تمام گوسفندان را به افرادی که دستور داده بود ببخشم».
تصویر امامان شیعه در دایره المعارف اسلام - ترجمه و نقد - محمود تقی زاده داوری

«امام هادی علیه السّلام خوش‌خوترین و راستگوترین مردم بود. کسی که او را از نزدیک می‌دید، خوش‌برخوردترین انسانهارا دیده بود و اگر آوازه‌اش را از دور می‌شنید، وصف کامل‌ترین فرد را شنیده بود. هرگاه در حضور او خاموش بودی، هیبت و شکوه وی تو را فرا می‌گرفت، و هرگاه اراده گفتار می‌کردی، بزرگی و بزرگواری‌اش بر تو پرده درمی‌انداخت. او از دودمان رسالت و امامت و میراث‌دار جانشینی و خلافت بود …».
ابن صباغ مالکی می‌گوید:
«فضیلت ابو الحسن، علی بن محمد الهادی علیه السّلام بر زمین پرده گسترده و رشته‌هایش را به ستاره‌های آسمان پیوسته است. هیچ فضیلتی نیست که با او پایان نیابد و هیچ عظمتی نیست که تمام و کمال به او تعلق نگیرد. هیچ خصلت والایی بزرگ نمی‌نماید مگر آنکه گواه ارزش آن در وی آشکار است. او شایسته و برگزیده و بزرگوار است که در سرشت والا پسندیده شده است … هر کار نیکی با وجود او رونق یافته. او از نظر شکوه، آرامش، پاکی و پاکیزگی بر اساس روش نبوی و خلق نیکوی علوی آراسته شده که هیچ فردی از آفریدگان خدا بسان او نیست و به او نمی‌رسد و امید رسیدن به او را نیز ندارد».

نمونه‌های این سجایای اخلاقی را در عبادت، ساده‌زیستی، دانش، آگاهی از اسرار، مهربانی، بخشش، سخت‌کوشی، بردباری، شکوه و هیبت امام می‌توان جست‌وجو کرد.

تصویر امامان شیعه در دایره المعارف اسلام - ترجمه و نقد - محمود تقی زاده داوری