معاد مجسّم
حج با مناسك خاص خود كه در هيچ عبادت ديگرى يافت نمى شود تأويل آنها را جز خدا كس ديگرى نمى كند، معاد مجسّم و حكايت گر روز نُشور و بيانگر روز حشر است؛ زيرا مردم در آنجا با وجود اختلاف زبان‌ها و رنگ ها، به يك ندا پاسخ مى گويند و يك فرياد و فرمان را اجابت مى كنند و جز خداى واحد قهار كسى بر آنها فرمان نمى راند. مناسك حجّ نمونه اى از قيامت و حشر اكبر و تجسم از حشر مردم در روز قيامت و برهنگى آنان در معاد است.
در اينجا به نمونه هايى از تجلّى معاد در حج اشاره مى شود:
۱. گرد آمدن حج گزاران در ميقات‌ها و مواقف.
۲. تفرّد مردم از جمع، چونان حال آنان در معاد، كه گرچه روز «جمع» است و همه انسان‌ها در آن گرد مى آيند؛ يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ [تغابن/9]
، إِنَّ الأَوَّلِينَ وَالآْخِرِينَ* لَمَجْمُوعُونَ إِلى مِيقاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ [واقعه/49-50]
ليكن همه تنها به سوى خدا خواهند آمد؛ وَكُلُّهُمْ آتِيهِ يَوْمَ الْقِيامَهِ فَرْداً. [مريم/95]
۳. فرار آنها از غير خدا به سوى خدا. چنان كه امام باقر (ع) در تفسير فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ [ذاریات:۵۰]
فرمود: مراد اين است كه حج به جا آوريد؛ «حُجُّوا إلى اللهِ عَزَّ وجَلَّ».
۴. عارى بودن آنان از پوشاك و مظاهر زندگى دنيوى.
۵. پيراسته شدن آنها از زيورهاى دنيوى.
۶. ديدن آيت هاى روشنى كه در ديار خود برايشان پنهان بود.
۷. پوشيدن لباس احرام كه جامه اى است شبيه كفن و براى حج گزار مستبى است كه در آن دو جامه كفن شود، چنان كه پيغمبر گرامى نيز در جامه هاى احرام خود كفن شد.
۸. تذلّل و فروتنى حج گزاران براى خدا، به گونه اى كه پياده و بلكه با پاى برهنه حج مى كنند؛ زيرا خداوند با چيزى بهتر از پياده روى عبادت نمى شود: «ما عُبِدَ اللهُ بِشى ءٍ أَفضلُ مِنَ المَشْى». از همين رو امام حسن مجتبى (ع) با پاى پياده بيست حج گزارد. در اين باره امام صادق (ع) فرمود: سعى بين صفا و مروه، براى شكستن و ذلت جبّاران است: «جُعِلَ السَّعْىُ بَينَ الصَفا والمَروهِ مَذَلَّهً لِلْجبّارينَ».
۹. اعتراف مردم به گناهانى كه مرتكب شده اند.
۱۰. اعتراف مردم، وحوش و پرندگان.
۱۱. در امان بودن حج گزاران از تجاوز و جدال و هر آنچه موجب آزار مُحرم مى شود، و اين تجسم لا ظُلْمَ الْيَوْمَ [غافر؛۱۸]
است.
حاصل اينكه، حج، نمايشگر و ممثّل معاد است و چون معاد كه همان بازگشت به مبدأ است شالوده اسلام كلّى و جاودانه محسوب مى شود، حج از مهم ترين مظاهر و اركان اسلام است.
