مراحل دادرسی در قیامت
این آیه صحنه قيامت را به طرز بسيار گويايى ترسيم مىكند، مىگويد:
” در آن روز هر امتى را مىبينى كه بر سر زانو نشسته است” (وَ تَرى كُلَّ أُمَّةٍ جاثِيَةً).
از بعضى تعبيرات كه در كلمات مفسران بزرگ آمده است چنين استفاده مىشود كه در گذشته ارباب دعوا در محضر قضات به اين صورت مى نشستند، تا از ديگران مشخص شوند، در قيامت نيز همه در آن دادگاه بزرگ بر سر زانو مى نشينند تا محاكمه آنها صورت پذيرد.
و نيز ممكن است اين تعبير نشانه آمادگى آنها براى پذيرش هر فرمان و حكم باشد، چرا كه افرادى كه به حالت آماده باش نشستهاند بر سر زانو مى نشينند.
و يا اينكه اشاره به ضعف و ناتوانى و هراس و وحشتى است كه آنها را فرا مىگيرد (جمع همه اين معانى در مفهوم آيه نيز ممكن است).
” جاثيه” معانى ديگرى نيز دارد از جمله” جمعيت انبوه و متراكم” يا” گروه گروه” و مى تواند اشاره به تراكم انسانها در دادگاه عدل الهى، و يا نشستن هر امت و گروه به صورت جداگانه باشد، ولى معنى اول مشهورتر و مناسبتر است.
سپس دومين صحنه از صحنه هاى قيامت را به اين صورت بيان مىكند كه:
” هر امتى به سوى كتابش خوانده مىشود و به آنها مى گويند: امروز جزاى آنچه را انجام مىداديد به شما مىدهند” (كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعى إِلى كِتابِهَا الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).
اين كتاب همان نامه اعمالى است كه تمام نيكيها و بديها، زشتيها و زيبائيهاى گفتار و كردار انسانها در آن ثبت است، و به گفته قرآن: لا يُغادِرُ صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصاها:” هيچ كار كوچك و بزرگى نيست، مگر اينكه آن را ثبت كرده و برشمرده است” (كهف- 49).
تعبير” كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعى إِلى كِتابِهَا” نشان مىدهد كه علاوه بر نامه اعمالى كه براى هر انسانى جداگانه موجود است هر امتى نيز نامه اعمالى متعلق به جمع و گروه خود دارد، اين معنى با توجه به اينكه انسان داراى دو نوع اعمال است” اعمال فردى” و” اعمال جمعى و گروهى” مطلب عجيبى به نظر نمىرسد، و وجود دو گونه نامه اعمال از اين نظر كاملا طبيعى است .
تعبير” تدعى” نشان مىدهد كه از آنها دعوت مىشود كه بيانيه و نامه اعمال خود را بخوانند، اين شبيه همان مطلبى است كه در آيه 14 سوره اسراء آمده است: اقْرَأْ كِتابَكَ كَفى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيباً:” نامه اعمالت را بخوان، كافى است كه خود حسابگر خويش باشى"! بار ديگر از سوى خداوند به آنها خطاب مىشود و به عنوان تاكيد مىگويد:
” اين كتاب ما است كه به حق با شما سخن مىگويد، و اعمال شما را بازگو مىكند"! (هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ).
آن روز كه شما هر چه مىخواستيد انجام مىداديد هرگز باور نمىكرديد كه اعمالتان در جايى ثبت شود، ولى” ما دستور داده بوديم كه تمام اعمالى را كه انجام مىداديد بنويسند” (إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).
” نستنسخ” از ماده” استنساخ” در اصل از” نسخ” گرفته شده كه به معنى زائل كردن چيزى به وسيله چيز ديگر است، مثلا گفته مىشود:” نسخت الشمس الظل” (خورشيد سايه را از ميان برد).
سپس در مورد نوشتن كتابى از روى كتاب ديگر به كار رفته است بىآنكه كتاب اول نابود شود.
در اينجا اين سؤال پيش مىآيد كه اگر خدا فرمان داده است اعمال آدمى را” استنساخ” كنند بايد قبل از آن كتابى باشد كه از روى آن كتاب، نامه اعمال نوشته شود، لذا بعضى معتقدند كه نامه اعمال همه انسانها قبلا در لوح محفوظ نوشته شده است، و فرشتگان حافظ اعمال آدمى، آن را از روى لوح محفوظ استنساخ مىكنند.
اما اين معنى چندان متناسب با آيه مورد بحث نيست، آنچه مناسب است يكى از دو معنى است يا” استنساخ” در اينجا به معنى اصل كتابت است (چنان كه بعضى از مفسران گفتهاند) و يا خود اعمال آدمى همچون كتابى است تكوينى كه فرشتگان حافظان اعمال از روى آن نسخه بردارى، و عكس بردارى مىكنند، لذا در آيات ديگر قرآن نيز به جاى اين تعبير تعبير به” كتابت” آمده است، در آيه 12 سوره يس مىخوانيم: إِنَّا نَحْنُ نُحْيِ الْمَوْتى وَ نَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ” ما مردگان را زنده مىكنيم و تمام آنچه را از پيش فرستادهاند و آثار آنها را مىنويسيم".
در روايتى از امير مؤمنان على (ع) آمده است:
ان للَّه ملائكة ينزلون فى كل يوم يكتبون فيه اعمال بنى آدم
” خداوند فرشتگانى دارد كه همه روز از آسمان نازل مىشوند و اعمال بنى آدم را مىنويسند” شيخ طوسى در” تبيان” ذيل آيه مورد بحث بعد از نقل روايت فوق مىفرمايد:” منظور از” نستنسخ” اين است كه به فرشتگان حافظ اعمال دستور مىدهيم اعمالى را كه موجب استحقاق ثواب يا عقاب است از اين گروه بگيرند و ثبت كنند و بقيه را ملغى سازند، چون گروه اول همه اعمال را مىنويسند” (تبيان جلد 9 صفحه 260).
در آيه بعد مرحله نهايى دادرسى قيامت را بيان مىكند، آنجا كه هر گروهى به نتيجه اعمال خود مىرسند، مىفرمايد:” اما كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند پروردگارشان آنها را در رحمت خود وارد مىكند” (فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِي رَحْمَتِهِ).
ذكر” فاء تفريع” در اينجا دليل بر اين است كه نتيجه نگاهدارى حساب اعمال و آن دادگاه عدل الهى همين است كه مؤمنان در رحمت الهى وارد مىشوند.
طبق اين آيه، ايمان به تنهايى كافى نيست كه از اين موهبت عظيم برخوردار شوند بلكه عمل صالح نيز شرط آن است.
تعبير به” ربهم” (پروردگارشان) كه از لطف مخصوص خداوند حكايت مىكند با تعبير به” رحمت” بجاى” بهشت” تكميل مىشود.
و جمله پايان آيه كه مىفرمايد:” اين پيروزى آشكار است” (ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ) به اوج كمال مىرسد.
” رحمت الهى” مفهوم وسيعى دارد كه دنيا و آخرت را در برمىگيرد، و در آيات قرآن بر معانى زيادى اطلاق شده است، گاه بر مساله هدايت، گاه نجات از چنگال دشمن، گاه باران پر بركت، گاه به نعمتهاى ديگرى همچون نعمت نور و ظلمت، و در موارد بسيارى نيز به بهشت و مواهب خدا در قيامت اطلاق شده است.
جمله” ذلك الفوز المبين” يك بار ديگر در سوره انعام آيه 16 تكرار شده است، منتها در آنجا” فوز مبين” (پيروزى آشكار) در مورد كسانى است كه از عذاب الهى رهايى مىيابند: مَنْ يُصْرَفْ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَ ذلِكَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ اما در اينجا در باره كسانى است كه در بهشت و رحمت الهى وارد مىشوند، و در واقع هر دو پيروزى بزرگ است: نجات از عذاب، و دخول در كانون رحمت حق.
در اينجا ممكن است اين سؤال پيش آيد كه آيا مؤمنانى كه فاقد عمل صالح هستند وارد بهشت نمىشوند؟
پاسخ اين است كه وارد مىشوند اما بعد از آنكه مجازات خود را در دوزخ ببينند و پاك شوند، تنها كسانى بعد از حسابرسى مستقيما به اين كانون رحمت راه مىيابند كه علاوه بر ايمان سرمايه عمل صالح نيز داشته باشند.
واژه” فوز” به طورى كه راغب در مفردات مىگويد به معنى” پيروزى توأم با سلامت” است، و در 19 مورد از آيات قرآن به كار رفته، گاه توصيف به” مبين” شده و گاه توصيف به” كبير” اما در غالب آيات توصيف به” عظيم” شده و معمولا در مورد بهشت است، ولى بعضا در مورد توفيق اطاعت پروردگار و آمرزش گناهان و مانند آن نيز استعمال شده است.
در آيه بعد سرنوشت گروه ديگرى را كه نقطه مقابل اين گروهند يادآور شده، مىفرمايد:” اما كسانى كه كافر شدند به آنها گفته مىشود مگر آيات من بر شما خوانده نمىشد و شما استكبار مىكرديد و تسليم حق نمىشديد، و قومى مجرم و گناهكار بوديد” (وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا أَ فَلَمْ تَكُنْ آياتِي تُتْلى عَلَيْكُمْ فَاسْتَكْبَرْتُمْ وَ كُنْتُمْ قَوْماً مُجْرِمِينَ).
قابل توجه اينكه در اين آيه تنها سخن از كفر است، و اما اعمال سوء به عنوان يك عامل دخول در عذاب الهى ذكر نشده، اين به خاطر آن است كه مساله كفر به تنهايى موجب عذاب است، و يا به خاطر اينكه تعبير به” مجرمين” در ذيل آيه براى بيان اين معنى كافى است.
نكته ديگر اينكه در اينجا سخنى از مجازات دوزخ به ميان نيامده، اما سخن از توبيخ و سرزنش پروردگار است كه بزرگترين مجازات محسوب مىشود و دوزخ در برابر آن از اهميت كمترى برخوردار است.
اين نكته نيز قابل توجه است كه از اين آيه استفاده مىشود كه بدون بعثت پيامبران و ارسال رسل و نزول آيات الهى (و به اصطلاح تاكيد احكام عقل به احكام شرع) مجازاتى از سوى خداوند رحمان انجام نخواهد شد، و اين نهايت لطف و مرحمت او است.
آخرين نكته اينكه مشكل بزرگ اين گروه از يك سو مساله” استكبار” در برابر آيات الهى است، و از سوى ديگر و تداوم جرم و گناه” است كه از جمله كُنْتُمْ قَوْماً مُجْرِمِينَ استفاده مىشود.
تفسير نمونه، ج21
