هدف از آفرینش انسانعبادت است : ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون ، و هدف از عبادت تقواست : لعلکم تتقون و هدف از تقوا فلاح و رستگاری می باشد : و اولئک هم المفلحون .
علامه طباطبایی صاحب تفسیر المیزان می فرماید : هر عبادتی دعاست ، و با توجه به کلام نورانی خداوند که فرمود : و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون باید گفت : دعا هدف خلقت است . 
دعا از یک نظر عملی مستقل ، عبادتی بذاته مطلوب و از گرانسنگ ترین پرستش هاست ، که از آن به مخ العبادة یعنی مغز عبادت و پرستش تعبیر شده است ؛ و از نظر دیگر ، وسیله بر آمدن خواسته ها ، سبب رسیدن به هدف ها و دارای آثار و ثمرات و نتایج فراوانیست .
دعا حالت انس و الفت روح و دل باذات اقدس باری تعالی و حصول آرامش و سکون برای نفس است ؛ همانند مشتاقی که دوست خود را یافته ، از دیدارش خوشحال و از سخنانش لذت می برد ، مشکلاتش را با کمال احتیاط در میان گذارده ، پرده از رازهای دل بر می دارد ، آرزوهایش را مطرح می سازد و برای انجامش از وی یاری می طلبد ، از دیدارش خوشوقت و از گفت و گویش خرسند می گردد . غبار غفلت از چهره ی جسم و زدوده ، حجاب ما و من را کنار می زند ، دیده دل به محبوب و معشوق می دوزد و در انتظار مهر و انعامش می نشیند .
دعا سبب می شود که انسان نعمت ها را از او ببیند و به او عشق بورزد و رابطه ی عاطفی او از این طریق با ساحت مقدسش محکم و استوار گردد؛ چون انسان خود را محتاج و نیازمند و مرهون نعمت های خدا می بیند ، موظف به اطاعت فرمانش می شود ، و چون می داند استجابت این دعا مطلق و بی قید و شرط نیست ، بلکه خلوص نیت و صفای دل و دوری از گناه و برآوردن خواسته های نیازمندان و مستمندان از آداب و شرایط آن است ، خودسازی می کند و در طریق تربیت و آموزش خویشتن گام بر می دارد .
دعا سبب ندامت و پشیمانی از نافرمانی ها و وسیله ی عروض حالت انفعال و شرمندگی در درون دعا کننده است ؛ زیرا هر چه انسان با خدای خویش بیشتر انس و الفت بگیرد ، به او نزدیک تر می شود و بیشتر خواهد کوشید که در انجام وظایف بندگی و پیروی از فرمان های الهی آماده تر باشد و عملی بر خلاف رضا و خشنودی او انجام ندهد و از آنچه داده، پشیمان گردد؛ و هر چه دعا و توجه بیشتر باشد ، حالت ندامت شدیدتر و افزون تر می شود . حصول این حالت ، خود حقیقت توبه است ؛ چه آنکه جز ندامت و پشیمانی و شرمندگی چیز دیگری نیست . این توبه وسیله ی آمرزش هر گناهیست که شخص از ارتکاب آن پشیمان گشته است .
دعا شجاعت بخش ، تحریک آور به سوی انقلاب ، عامل پیدایش دوستی و محبت در دل ها نسبت به خدا و دوستان او وموجب به وجود آمدن و کینه نسبت به دشمنان خدا و مخالفان راه حقیقت و جانبداران باطل است .
دعا تمییز دهنده (جدا کننده ی ) فضایل و رذایل از یکدیگر ، آموزنده ی اخلاق فاضله ، آداب معاشرت ، اتصاف به فضایل انسانی ، اجتناب حیوانی و قبایح روانیست . در این باره دعای مکارم اخلاق و بعضی دیگر از دعاهای صحیفه ی سجادیه را ملاحظه کنید .
برخی از دعاهای وارده عامل تلقین اعتقاد به نبوت و امامت و لزوم رهبری معصومین و عدول در جامعه مولد امید و آرزوی صلح و صفا در جوامع بشری و مژده ی پیاده شدن قوانین حیات آفرین و سعادت بخش اسلام در میان همه ملت ها و تشکیل مدینه ی فاضله در جهان است . برای نمونه ، به مضامین دعای ندبه ، دعای افتتاح و غیر آن رجوع شود .
دعاهای وارده علاوه بر آنکه روشنگر حقایق و آموزنده ی بعضی از علوم و معارفند ، انسان معتقد را به انجام آنچه که باید به جا آورد و ترک اعمالی که باید از آنها دوری نماید ، وادار می کنند .
دعا پدیده آورنده ی حالت بیم و امید در باطن ، زنده کننده ی روح ، نیروبخش اندیشه ، مولد مهر و عطوفت به همنوعان ، هم کیشان و مؤ منان و بالآخره محرک درونی شخص به انجام اوامر الهی و مراعات اخلاقی انسانی و اسلامیست . 
دعا نوعی عبادت و خضوع و خشوع و بندگیست و انسان به وسیله ی دعا توجه تازه یی به ذات خداوند پیدا می کند؛ و همان طور که همه عبادات اثر تربیتی و آموزشی دارد ، دعا هم دارای چنین اثری خواهد بود .
دعا انسان را به شناخت پروردگار معرفة آلله که برترین سرمایه هر انسانیست ، دعوت می کند . دعا عامل تقویت ارتباط و دوام با ذات عظیم و مبداء بی نهایتیست که همه امور مادی و معنوی انسان وابسته به عنایت او و متعلق به فضل و کرم اوست ؛ البته انسان هر چه بیشتر با خالق و مربی خود ماءنوس و هم صحبت گردد ، این ارتباط نیز افزون تر و مؤ ثرتر خواهد بود .
دعا وسیله ییست که انسان به وسیله ی آن خود را به قدرت لایزال الهی که تدبیر جهان به دست اوست ، مرتبط و متصل می سازد .
دعا یعنی بریدن از خلق و خلوت کردن با خالق ، و قطع امید از ما سوی الله و عرض نیاز به درگاه الله .
دعا سبب می شود که انسان به فقر و نیازمندی خود واقف گردد و در برابرش خضوع و خشوع کند ، و از مرکب غرور و تکبر که سرچشمه ی بسیاری از بدبختی ها و مجادله در آیات الله است ، فرود آید و در برابر ذات پاک او موجودیتی قایل نشود .
دعا به انسان اعتماد به نفس می دهد ، از یاءس و ناامیدی باز می دارد ، چراغ امید را در دل انسان روشن می سازد و به تلاش و کوشش بیشتر دعوت می کند . در واقع دعا مخصوص نارسایی ها و بن بست هاست ، نه عاملی به جای عوامل طبیعی .
دعانوعی خود آگاهی و بیداری دل و اندیشه و پیوند باطنی با مبداء همه نیکی ها و خوبی هاست .
دعا سبب خودسازی ، خود شناسی و خداشناسیست . دعا وسیله ی دفع آسیب ها و حوادث ناگوار ، سپری محکم در برابر مصیبت ها ، بلاها و گرفتاری ها ، تحقق بخشنده ی شرایط قبولی اعمال و سبب شمول رحمت حق است .
دعا مولد صفت توکل و التجا به مبداء قدرت اوست ؛ مبدئی که بر همه چیز مسلط ، و در همه موجودات متصرف می باشد .
اگر شرایط خاص دعا در نظر گرفته شود ، دعا و نیایش وسیله ی مؤ ثریست برای خودسازی ، و پیوند نزدیکیست میان انسان و خدا . دعا هم وسیله یست برای شناخت پروردگار و صفات جمال و کمال او ، هم وسیله یی بای توبه از گناه و پاکسازی روح ، هم عاملی برای انجام نیکی ها و خوبی ها ، و هم سببیست برای جهاد و تلاش و کوشش بیشتر ، تا آخرین حد توان . اصولا در زندگی انسان حوادثی رخ می دهد ، که از نظر اسباب ظاهری ، او را در یاءس فرو می برد . دعا می تواند دریچه یی باشد به سوی امید پیروزی ، و وسیله ی مؤ ثری برای مبارزه با یاءس و ناامیدی .
فضیلت دعا و نیایش از دیدگاه قرآن
و اذا ساءلک عبادی نی فانی قریب اءجیب دعوة الداع دعان فلیستجیبوا لی و لیومنوا فی لعلهم یرشدون . 
چون بندگان من از دوری و نزدیکی من از تو پرسند ، بگو : من نزدیکم ؛ نزدیک تر از آنچه تصور کنید؛ نزدیک تر از شما به خودتان ، و نزدیک تر از شریان گردن هایتان . چنان که در جای دیگر می خوانیم : نحن اءقرب الیه من حبل الورید .  یعنی : من دعای دعا کننده را به هنگامی که مرا می خواند ، اجابت می کنم . بنابراین باید بندگان من دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند ، باشد که راه خود را پیدا کنند و به مقصد برسند .
در این آیه ی شریفه هشت مطلب درباره ی دعا نهفته است :
1 . در این آیه ی کوتاه ، ضمیرها به صورت متکلم آمده و خداوند هفت مرتبه به ذات پاک خود اشاره کرده ، و از این راه ، هفت بار نهایت پیوستگی و قرب و ارتباط و محبت خود را نسبت به بندگان مجسم ساخته است ؛ و این نکته در هیچ جای قرآن نیست .
2 . فرموده عبادی و نفرموده الناس ؛ یعنی وقتی بندگان من از تو بپرسند ، نه همه مردم .
3 . واسطه نیاورده و نفرموده فانه قریب (پس به درستی که او نزدیک است . ) بلکه فرموده : فانی قریب (پس بدرستی که من نزدیکم . )
4 . خداوند نزدیکی خویش به بندگان را با ان تاءکید می کند؛ یعنی بدانید که حتما من نزدیکم .
5 . قرب را با فعل نیاورده ، بلکه با صفت آورده است ، تا ثبوت و همیشگی قرب را بیان فرماید .
6 . اءجیب را با فعل آورده ، تا نشان دهد ،همواره و در هر حال و در تمام زمان ها دعایتان را اجابت می کنم .
7 . جواب را به اذا دعان مقید فرمود : وقتی مرا بخوانند . و این تکرار است ، زیرا قبلا فرمود : دعوة الداع (درخواست دعا کننده را استجابت می کنم . ) نکته ی این تاءکید و تکرار این است که می خواهد بفرماید : اگر از روی حق و حقیقت مرا بخواند ، بدون هیچ شرطی اجابت را به همراه دارد . 
8 . اجابت دعا مطلق و بی قید و شرط نیست ، بلکه مقید است ؛ چون فرمود : فلیستجیبوا لی و لیؤ منوا بی .
و منهم من یقول ربنا اتنا فی الدنیا حسنة و فی الاخرة حسنة و قنا عذاب النار . 
و بعضی می گویند : پروردگارا ! به ما در دنیا و آخرت نیکی عطا کن و ما را از آتش دوزخ نگه دار !
در آیه شریفه درباره ی دعا هفت مطلب مطرح شده است :
1 . برخی از مردم اعتقاد ندارند و آن را عملی لغو و بیهوده می پندارند .
2 . شروع کردن دعا با ربنا به استجابت نزدیک تر است .
3 . دعای اجتماعی مؤ ثرتر از دعای انفرادیست .
4 . درخواست سبب اعطا و نزول برکات و رحمت الهیست ، همان طور که ابر سبب نزول باران است .
5 . طلب سعادت و خوشبختی در دنیا و آخرت از خداوند .
6 . در دعا باید امید و پناهگاه انسان فقط خداوند باشد و از دیگران به طور کلی قطع امید کرد .
7 . دعا سبب دوری از آتش دوزخ و جهنم است .
فاذا رکبوا فی الفلک دعوا الله مخلصین له الدین فلما نجیهم الی البر اذاهم یشرکون . 
هنگامی که بر کشتی سوار می شوند ، خدا را اخلاص کامل می خوانند و غیر او از نظرشان محو و نابود می شود ، اما هنگامی که آنها را از طوفان و گرداب رهایی می بخشد و به خشکی می رساند ، باز مشرک می شوند .
نکاتی که در این آیه ی شریفه مطرح است ، عبارتند از :
1 . دعا یک فضیلت است .
2 . ذات آدمی با خدا پیوند ناگسستنی دارد ، و خدا آشناست .
3 . دعا و نیایش امری فطریست .
4 . انسان در هنگامه ی سختی ها و رنج ها به قدرت لایزال الهی پی می برد و از او استمداد می جوید .
5 . انسان در هر حال (چه سختی و چه آسایش ) باید به یاد خدا باشد .
6 . حل مشکلات تنها به دست خداست ، لذا باید از مردم قطع امید کرد و به او پناه برد .
7 . ارزش و شخصیت آدمی به دعاست ، و ترک آن مساوی با شرک و نابودیست .
و قال ربکم ادعونی اءستجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتی سید خلون جهنم داخرین . 
پروردگار شما گفته است که : مرا بخوانید ، تا دعای شما را اجابت کنم . کسانی که از عبادت من استکبار می ورزند ، به زودی با ذلت و خواری وارد دوزخ می شوند

در این آیه ی شریفه درباره ی دعا پنج مطلب مطرح شده است :
1 . دعا کردن محبوب خداست . او فرمان می دهد که دعا کنید و اهل مناجات و راز و نیاز باشید .
2 . بعد از دعا وعده ی اجابت داده شده است ، ولی می دانیم این وعده ، مشروط است ، نه مطلق .
3 . دعا عبارت است و پاداش عبارت را دارد ، و از نشانه های عبودیت و بندگیست ؛ بلکه مطابق پاره یی از روایات ، دعا بهترین عبادت است .
4 . دوری کنندگان از دعا و نیایش ، مستکبرند و در صف مستکبران و خودکامگان هستند .
5 . آنان که اهل دعا و مناجات و راز و نیاز نیستند ، عذاب خوارکننده ی دوزخ در کمینشان است .
یسئله من فی السموات و الارض کل یوم هو فی شاءن . 
تمام کسانی که در آسمان ها و زمین هستند ، همواره نیازهای خود را از او می خواهند و از وی سؤ ال می کنند . هر روز خداوند در شاءن و کاریست .
نکاتی از این آیه استفاده می شود :
1 . این آیه نیاز مستمر ما را به ذات پاک او روشن می کند .
2 . پرده های یاءس و ناامیدی را از دل کنار می زند ، و چراغ امید را روشن می سازد .
3 . غرور و غفلت را در هم می شکند .
قل ما یعقبؤ بکم ربی لولا دعاؤ کم فقد کذبتم فسوف یکون الزاما . 
ای رسول ! به امت بگو : پروردگار من برای شما اجری قایل نیست ، اگر دعای شما نباشد . شما آیات خدا و پیامبران را تکذیب کردید ، و این تکذیب ، دامان شما را خواهد گرفت و از شما جدا نخواهد شد .
بنابراین آنچه در پیشگاه خدا به انسان ارزش و قیمت و شخصیت می دهد ، همان ایمان و توجه به پروردگار و بندگی اوست .
و یستجیب الذین امنوا و عملوا الصالحات و یزیدهم من فضله و الکفرون لهم عذاب شدید . 
خداوند درخواست کسانی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند ، اجابت می کند ، بلکه از فضل و کرم خود بر ثواب آنها می افزاید و حتی مطالبی را که درخواست نکرده اید ، به آنها می بخشد؛ اما برای کافران عذابی سخت خواهد بود .
نکاتی در آیه مطرح شده است :
1 . خداوند وعده ی اجابت دعا را داده ، و هیچ دعایی بی تاءثیر نخواهد بود .
2 . اجابت دعا بی قید و شرط نیست ، بلکه مشروط به ایمان و عمل صالح است .
3 . دعا عمل خیر به شمار آمده ، و انسان را به مقامات عالی صعود می دهد .
4 . دعا نتیجه و مطلوب را به همراه دارد؛ باید طلب کرد ، تا رحمت و لطف خدا برسد .
5 . دوری کنندگان از دعا ، مستکبرند ، و بر ایشان عذابی سخت مهیاست .
یا ایها الناس اءنتم الفقراء الی الله و الله هو الغنی الحمید . 
ای مردم ! همه شما به خدا نیازمند هستید؛ تنهاخداوند است که از هر کس و هر چیزی بی نیاز و ستوده است .
نکاتی که در آیه ی شریفه مطرح شده است ، عبارتند از :
1 . ذات پاک الله مستجمع جمیع صفات کمالیه است .
2 . غنای مطلق ، برای خدا ، و فقر مطلق ، متعلق به انسان است .
3 . شناخت و آگاهی انسان از فقر مطلق و نیازمندی همه جانبه اش و از غنای مطلق و بی نیازی خداوند ، باعث نجات از رذایل اخلاقی و آراسته شدن به فضایل و مکارم اخلاقی می گردد .
4 . انسان ها نیازمند او هستند ، نه غیر او؛ لذا هرگز نباید سر تعظیم و تسلیم بر آستان غیر او بگذارند و رفع نیازمندی خود را از غیر او بخواهند ، چون آنها نیز مانند خودش نیازمند و محتاجند .
5 . اگر ارتباط انسان با خداوند لحظه یی قطع شود ، هیچ و پوچ است . امام سجاد (ع ) در این زمینه فرمود : خداوند ! به اندازه ی یک چشم بر هم زدن ، مرا به حال خود وامگذار .
6 . خداوند هم غنیست و هم حمید؛ یعنی در عین بی نیازی ، آن قدر بخشنده و مهربان است ، که شایسته ی هر گونه حمد و سپاسگزاریست ، و در عین بخشندگی و بنده نوازی ، از همگان بی نیاز می باشد .
7 . با اینکه فقر در عالم هستی جنبه ی عمومی دارد ، به دو دلیل در این آیه تنها سخن از انسان ها و نیاز آنان به خدا مطرحشده :
1 . اگر انسان که اشرف مخلوقات و خلیفه ی خدا در این جهان است ، سراپا نیازمند اوست ، بالطبع ، وضعیت بقیه ی موجودات روشن است ؛ و به تعبیر دیگر ، بقیه ی موجودات نیز در علت فقر ، که همان امکان وجود است ، با انسان شریکند .
2 . هدف این بوده که انسان از مرکب غرور پیاده شود ، و در همه حال چیز و همه جا به نیازش نسبت خدا توجه کند .
وءاتئکم من کل ساءلتموه ان تعدوا نعمت الله لاتحصوها ان الانسان لظلوم کفار . 
و از انواع نعمت هایی که از او درخواست کردید ، خداوند به شما اعطا فرمود ، که اگر نعمت های بی انتهای خدا را بخواهید به شماره در آورید ، هرگز حساب آن نتوانید کرد . با همه ی اینها ، انسان سخت ستمگر است .
نکاتی که در آیه ی شریفه مطرح شده ، عبارتند از :
1 . هر چه را از خدا بخواهیم ، به ما نمی دهد؛ چون خداوند حکیم است و از روی مصلحت کار می کند . و به تقاضای نامعقول انسان پاسخ مثبت نمی دهد .
2 . سؤ ال در جمله ی ماساءلتموه هم سؤ ال به زبان قال را شامل است و هم زبان حال را . 
3 . نعمت های خدا بی انتها و نامحدود است . دعا و مناجات از بهترین آن نعمت هاست .
4 . دعا و نیایش یکی از راه های سپاسگزاری و تشکر از نعمت های خداوند است .
و اءیوب اذنادی ربهاءنی مسنی الضر و انت اءرحم الراحمین فاستجبناله فکشفنا ما به من ضر و آتینا اءهله و مثلهم معهم رحمة من عندنا و ذکری للعابدین . 
به یاد آور ایوب را ، هنگامی که پروردگارش را خواند و عرضه داشت : ناراحتی ، درد ، بیماری ، مشکلات و گرفتاری به من روی آورده است ؛ و تو ارحم الرحمینی . پس ما دعای او را مستجاب کردیم و درد و رنجش را برطرف ساختیم ، و به لطف و رحمت خود ، اهل و فرزندانش را با عده یی دیگر به مثل آنها به او عطا کردیم ، تا اهل عبادت ، متذکر لطف و احسان ما شوند .
در این آیه ی شریفه چند مطلب مطرح شده است :
1 . تکیه گاه و پناهگاه انسان در هر حال باید خداوند باشد ، چون حل مشکلات تنها به دست اوست .
2 . در همه حال (چه سختی و چه راحتی ) باید به درگاه خدا دعا کرد .
3 . دعا هم دفع کننده ی بلاست ، و هم رفع کننده .
4 . دعا سبب اعطاست ؛ همان طور که اگر ابر نباشد ، بارانی نخواهد بود .
5 . خداوند دعای مضطر را اجابت می کند .
قال قد اءجیبت دعوتکما فاستقیما و لاتتبعان سبیل الذین لایعلمون . 
خداوند به موسی و برادرش هارون خطاب کرد : اکنون شما آماده ی تربیت و سازندگی جمعیت بنی اسرائیل شده اید ، دعایتان نسبت به دشمنانتان اجابت شده ؛ پس محکم در راه خود بایستید و ثابت قدم باشید و از انبوهمشکلات نهراسید و در کار خود جدی و قاطع باشید و هرگز در برابر پیشنهادهای افراد نادان و از خدا بی خبر تسلیم نشوید و از راه جاهلان نروید ، بلکه با شناخت و آگاهی کامل برنامه های انقلابی خود را ادامه دهید .
نکات این آیه :
1 . تحقق دعا ، غیر از آن اوقات ممکن است دعای بنده یی مستجاب شود ، ولی به علل و عواملی لباس تحقق نپوشد .
2 . دعا جای کار و کوشش را نمی گیرد .
رب السجن اءحب الی مماتد عوتنی الیه و الا تصرف عنی کیدهن اءصب الیهن و اءکن من الجاهلین . 
پروردگار من ! زندان برایم بهتر است از آن گناهی که مرا به آن دعوت می کنند . اگر مکر و حیله ی اینها را از من دور نکنی ، به سویشان میل پیدا خواهم کرد و از گروه جاهلان می شوم .
و لاتفسدوا فی الاءرض بعد اصلحها و ادعوه خوفا و طمعا ان رحمت الله قریب من المحسنین . 
هرگز در زمین به فساد و تباهکاری برنخیزید ، بعد از آنکه اصلاح شده است . و خدا را با بیم و امید بخوانید ، زیرا لطف و رحمت او به نیکوکاران نزدیک است .
قل من ینجیکم من ظلمات البر و البحر تدعونه ، تضرعا و خفیفة لئن اءنجینا من هذه لنکونن من الشکرین - قل الله ینجیکم منها و من کل کرب ثم اءنتم تشرکون . 
بگو ای پیغمبر ! چه کسی شما را از تاریکی ها و سختی های بیابان و دریا نجات می دهی ؟ گاهیکه او را به تضرع (آشکارا) و زاری (پنهانی ) می خوانید که : اگر ما را از این مهلکه نجات داد ، همیشه شکرگزار او هستیم . بگو : خداست که شما را از آن سختی ها نجات می دهم و از هر هم و غم می رهاند . باز هم به او شرک می آورید .
کلید سعادت - رحمت الله عرب نوکندی