آیا دین اجل و پایان دارد ؟
من امشب می‏خواهم در جواب یک سؤال بحث کنم . آن سؤال این است : این‏
دنیای ما دنیای تغییر و تحول است ، در این دنیا و از این اموری که ما به‏
چشم خود می‏بینیم هیچ چیزی نیست که برای همیشه باقی بماند ، همه چیز عوض‏
می‏شود ، کهنه می‏شود ، برچیده می‏شود ، دوران عمرش منقضی می‏شود ، و به‏
نهایت می‏رسد . آیا دین نیز همین طور است ؟

آیا دین در تاریخ بشر دوره‏ بخصوصی دارد که اگر آن دوره بخصوص گذشت ، دین هم حتما و به حکم جبر
باید برود و جای خود را به چیز دیگری بدهد ؟ یا اینطور نیست ؟ برای‏
همیشه در میان مردم باقی خواهد بود ، هر اندازه علیه دین نهضت و قیام‏
بشود باز دین به شکل دیگر ظاهر می‏شود .
اینکه عرض کردم به شکل دیگر ، مقصودم این است که بعد از مدت موقتی‏
دوباره باز می‏گردد ، رفتنی نیست .
ویل دورانت که شخصا لادین است ، در کتاب ” درسهای تاریخ ” ضمن بحث‏
درباره ” تاریخ و دین ” با نوعی عصبانیت می‏گوید : ” دین صد جان دارد
، هر چیزی اگر یک بار می‏رانده شود برای همیشه می‏میرد مگر دین که اگر صد
نوبت میرانده شود باز زنده می‏شود . این را که دین مردنی نیست می‏خواهم‏
بر پایه علمی برای شما بیان کنم که طبق قانون طبیعت چه چیز در دنیا از
میان رفتنی است و چه چیز برای همیشه باقی خواهد ماند ! البته نمی‏خواهم‏
راجع باشیاء خارج از اجتماع بشر صحبتی کرده باشم ، بحثم فعلا راجع به‏
پدیده‏های اجتماعی است ، راجع به آن چیزهائی است که در زندگی اجتماعی ما هست ،
ببینیم طبق قانون خلقت چه چیزهائی برای همیشه باقی خواهد ماند ، و چه‏
چیزهائی از میان می‏روند و زمان آنها را فرسوده و کهنه می‏کند .
معیار جاودانگی‏ها پدیده‏ های اجتماعی در مدتی که باقی هستند حتما باید با خواسته‏ های بشر
تطبیق کنند . به این معنی که یا خود آن پدیده‏ها خواسته بشر باشند و یا
تأمین کننده خواسته‏های بشر بوده باشند ، یعنی یا باید بشر خود آنها را
بخواهد، از عمق غریزه و فطرتش آنها را بخواهد ، و یا باید از اموری‏
باشند که ولو اینکه انسان از عمق غریزه آنها را نمی‏خواهد و خودشان مطلوب‏
طبیعت بشر و هدف تمایلات بشر نیستند اما وسیله می‏باشند یعنی وسیله‏
تأمین خواسته‏های اولیه بشر می‏باشند و حاجت های او را بر می‏آورند .
در میان خواسته‏های بشر باز دو جور خواسته داریم : خواسته‏ های طبیعی و
خواسته‏ های غیر طبیعی ، یعنی اعتیادی . خواسته‏ های طبیعی آن چیزهائی است‏
که ناشی از ساختمان طبیعی بشر است ، یک سلسله امور است که هر بشری به‏
موجب آنکه بشر است خواهان آنهاست ، و رمز آنها را هم هنوز کسی مدعی‏
نشده که کشف کرده است . مثلا بشر علاقمند به تحقیق و کاوش علمی است ،
همچنین به مظاهر جمال و زیبائی علاقه دارد ، به تشکیل کانون خانوادگی و
تولید نسل با همه زحمتها و مرارتهایش علاقمند است . به همدردی و خدمت به همنوع علاقمند است .
اما چرا بشر علاقمند به تحقیق است ؟ این حس کاوش و حقیقت جوئی چیست‏
؟ چرا بشر علاقمند به جمال و زیبائی است ؟ چرا وقتی مجلس جشنی مثل این‏
مجلس ترتیب داده می‏شود هم هیئت مدیره آن جشن و هم حضار ، از اینکه وضع‏
سالن مرتب و مزین باشد خوششان می‏آید و لذت می‏برند ؟ چرا به تشکیل کانون‏
خانوادگی علاقمند است ؟ چرا در انسان حس همدردی و ترحم نسبت بدیگران‏
وجود دارد ؟ اینها یک سلسله سؤالاتی است که وجود دارد ، ما خواه جواب‏
این ” چرا ” ها را بدهیم و خواه نتوانیم بدهیم چیزی که برای ما قابل‏
تردید نیست اینست که این خواسته‏ها طبیعی است .
غیر از این خواسته‏های طبیعی احیانا یک سلسله خواسته‏ های دیگری هم در
میان بسیاری از افراد بشر هست که اعتیادات نامیده می‏شوند . اعتیادات‏
قابل ترک دادن و عوض کردن است . اکثریت قریب باتفاق ، شاید بیش از
صدی 99 و یا هزاری 999 مردم عادت به چای دارند ، عده کثیری به سیگار
عادت دارند و از آنها کمتر به مشروب و تریاک عادت دارند ، از آنها
کمتر به هروئین عادت دارند ، اینها کم کم بصورت خواسته در می‏آید و
انسان به همان اندازه که یک امر طبیعی را می‏خواهد این امری را که طبیعت‏
ثانوی او شده است ، می‏خواهد . اما این خواسته‏ ها مصنوعی است لذا قابل‏
ترک دادن است ، قابل این است که این فرد را بطوری که بکلی آن کار را
فراموش کند ، ترک دهند . یا نسل آینده را طوری تربیت کنیم که اساسا فکر این چیزها را هم نکند .
اما امور طبیعی اینطور نیست ، قابل ترک دادن نیست ، جلوی یک نسل را
اگر بگیریم نسل بعدی خودش بدنبال او می‏رود ، به عنوان مثال :
در اوائل کمونیسم تنها موضوع اشتراک مال مطرح نبود ، موضوع از میان‏
رفتن اصول خانوادگی هم در بین بود ، تحت عنوان اینکه اختصاص هر جا که‏
باشد سبب بدبختی بشر است ، چه بصورت مالکیت مال و ثروت و چه بصورت‏
اختصاص زن و شوهری ، ولی این موضوع نتوانست در دنیا جائی برای خودش‏
باز کند . چرا ؟ برای اینکه علاقه به تشکیل خانواده علاقه فطری است . یعنی‏
هر فردی در طبقه خودش مایل است زن داشته باشد و آن زن انحصار به خودش‏
داشته باشد ، برای اینکه فرزندیکه از این زن پیدا می‏کند فرزند خود او
باشد ، یعنی علاقه به فرزند ، علاقه به اینکه وجودش در نسلش ادامه پیدا
کند ، یک علاقه فطری است ، انسان فرزند را امتداد وجود خود می‏داند .
گوئی انسان باداشتن فرزند ، وجود خود را باقی می‏پندارد . وقتی فرزند
ندارد خودش را منقطع و بریده فرض می‏کند .
همچنانکه انسان می‏خواهد با گذشته خودش نیز ارتباط داشته باشد می‏خواهد
پدر خودش را بشناسد ، تبار خودش را بشناسد . بشر نمی‏تواند اینطور زندگی‏
کند که نداند از لحاظ نسلی از کجا آمده است ؟ از کدام مادر ؟ از کدام‏
پدر ؟ و همچنین نمی‏تواند طوری زندگی کند که نفهمد چگونه و بچه شکلی‏
وجودش امتداد پیدا می‏کند و از این افرادی که بعد بوجود آمده‏اند کدامیک‏
از اینها فرزند اویند ؟
نه ، اینها بر خلاف خواسته طبیعی بشر است ، لهذا دنیا دیگر زیر بار
این حرف نرفت ، این حرف مسکوت ماند ، یکبار در دو هزار و سیصد سال‏
پیش افلاطون این پیشنهاد را کرد منتها برای یک طبقه نه عموم طبقات (
طبقه حاکمان فیلسوف و فیلسوفان حاکم ) و آنرا تنها راه جلوگیری از سوء
استفاده‏ها تشخیص داده بود ، اما بعد خود افلاطون از این پیشنهاد خود
پشیمان شد ، بعد در قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم دوباره این پیشنهاد شد
و این بار نیز بشر آنرا قبول نکرد ، چرا ؟ چون بر خلاف طبیعت است .
حکما قاعده‏ای دارند ، می‏گویند ” القسر لا یدوم ” یعنی یک امر غیر
طبیعی دوام پیدا نمی‏کند ، هر جریانی که غیر طبیعی باشد باقی نمی‏ماند و
تنها جریانی که طبیعی باشد قابل دوام است. مفهوم مخالف این سخن اینست‏
که جریان‏های طبیعی قابل دوام است ، امکان بقاء دارد ، ولی جریان‏های غیر
طبیعی امکان دوام ندارد .
علیهذا اگر دین بخواهد در این دنیا باقی بماند باید دارای یکی از این‏
دو خاصیتی که عرض کردم بوده باشد یا باید در نهاد بشر جای داشته باشد ،
در ژرفنای فطرت جا داشته باشد ، یعنی خود در درون بشر بصورت یک‏
خواسته‏ای باشد که البته در آن صورت تا بشر در دنیاست باقی خواهد بود و
یا لااقل اگر خودش خواسته طبیعی بشر نیست ، باید وسیله باشد ، باید
تأمین کننده خواسته یا خواسته‏های دیگر بشر باشد اما این هم بتنهائی کافی‏
نیست ، باید آن چنان وسیله تأمین کننده‏ای باشد که چیز
دیگری هم نتواند جای او را بگیرد ، یعنی باید چنین فرض کنیم که بشر یک‏
رشته احتیاجات دارد که آن احتیاجات را فقط دین تأمین می‏کند ، چیز دیگری‏
غیر از دین و مذهب قادر نیست آن احتیاجات را تأمین کند . و الا اگر
چیزی در این دنیا پیدا شد که توانست مثل دین یا بهتر از دین آن حاجت و
آن خواسته را که دین تأمین می‏کرده است تأمین کند ، آن وقت دین از میان‏
می‏رود ، خصوصا اگر بهتر از دین هم تأمین کند .
در پیشرفت تمدن چقدر چیزهاست که به چشم خودمان می‏بینیم زود به زود
عوض می‏شود ، یک چیزی می‏آید و فورا جای آنرا می‏گیرد یک مثال محسوس‏
عرض کنم ، خیلی ساده ، تا چند سال پیش همه ما جوراب نخی می‏پوشیدیم ،
یک مرتبه این جوراب‏های نایلونی آمد . تا آمد بلا درنگ جورابهای نخی از
بین رفت ، و حتی کاسبهاو آن کسانی که کارشان و شغلشان کار جوراب نخی‏
فروشی بود ، اگر به کار دیگری تغییر شغل ندادند همه از بین رفتند ، چون‏
بشر عاشق چشم و ابروی جوراب نخی نیست ، جوراب می‏پوشد برای اینکه‏
جوراب داشته باشد ، پوششی برای پاداشته باشد ، می‏خواهد دوام داشته باشد
، قشنگ و زیبا باشد ، لطیف باشد ، وقتی یک چیزی آمد که دوامش از این‏
بهتر و خودش هم لطیف تر و صرفه‏اش نیز بیشتر است ؟ این باید برود
دنبال کارش زیرا زمانی خواسته‏های بشر را تأمین می‏کرد و تا آن زمان هم جا
داشت ، حالا چیزی دیگری پیدا شده که آن خواسته را خیلی بهتر از آن تأمین‏
می‏کند .
چگونه است که وقتی چراغ برق آمد چراغ موشی را باید از سرویس خارج کرد ؟ صنار هم آنرا نمی‏خرند ، بشر چراغ موشی را
برای چکار می‏خواست ؟ آنرا برای حاجتی می‏خواست ؟ چراغ برق آمد هم نورش‏
از آن بهتر بود و هم دود نمی‏کرد ، پس دیگر چراغ اولی را می‏اندازد دور ،
باید برود ، چون خواسته‏ای را که او تأمین می‏کرد ، برق خیلی بهتر از آن‏
تأمین می‏کند .
اما اگر چیزی باشد که در اجتماع بشر آن چنان مقام و موقعیتی داشته باشد
که هیچ چیز دیگر قادر نباشد جای آنرا بگیرد ، آن خواسته‏ای را که او تأمین‏
می‏کند ، هنری که او دارد ، کاری که او دارد ، هیچ چیز دیگر نتواند کار او
را انجام دهد ، نتواند هنر او را داشته باشد ، ناچار باقی می‏ماند .
شما در این شرکت نفت خودتان اگر در جائی کارگری داشته باشید و کارگری‏
بهتر از او پیدا کنید، خیلی دلتان می‏خواهد آن کارگر اول خودش استعفاء
داده کنار رود و آن کسی که بهتر است بیاید جای او را بگیرد ، اما اگر
کارگر اولی هنر منحصر بفردی داشته باشد امکان ندارد بگذارید برود ، نازش‏
را می‏کشید و نگهش می‏دارید .
پس دین اگر بخواهد باقی باشد یا باید خودش جزو خواسته‏های بشر باشد ،
یا باید تأمین کننده خواسته‏های بشر باشد ، آن هم بدین شکل که تأمین کننده‏
منحصر بفرد باشد .
اتفاقا دین هر دو خاصیت را دارد ، یعنی هم جزو نهاد بشر است ، جزو
خواسته‏های فطری و عاطفی بشر است و هم از لحاظ تأمین حوائج و خواسته‏های‏
بشری مقامی را دارد که جانشین ندارد و اگر تحلیل کنیم معلوم می‏شود اصلا امکان‏
ندارد چیز دیگری جایش را بگیرد .
امدادهای غیبی در زندگی بشر - مرتضی مطهری