تحلیلی جامعه شناختی از عزاداری امام حسین علیه السلام
یکی از شیوههای بسیار مؤثر تبلیغی، تشکیل جلسات «تذکر» درباره امری است که ترویج آن مورد نظر است. در این جلسات به طور عمده، از مکانیسم «کنش و یا واکنش متقابل دورانی استفاده میشود؛ بدین صورت که افراد گرد آمده، به وسیله «ذاکر» تحریک میشوند. این تحریک، واکنشی در افراد به وجود میآورد. این واکنش در «ذاکر» مؤثر میافتد و واکنش شدیدتری را موجب میشود. این واکنش شدیدتر، خود تحریکی مجدد نسبتبه آن افراد خواهد بود و باز واکنش و تحریکی دیگر. به این طریق، همواره بر شدت واکنش متناسخ آن افراد افزوده میشود و این همان است که از آن اینچنین تعبیر میشود: کنشهای متقابل و واکنشهای درونی اینچنین، به واگیری اجتماعی میانجامد.جلسات عزاداری امام حسین علیهالسلام را در این ارتباط میتوان مورد مداقه قرار داد. عزاداری امام حسین علیهالسلام از ابعاد گوناگون قابل بحث و بررسی است. بحمدالله، بسیاری از این ابعاد، توسط علمای دین تا حدودی مورد بررسی قرار گرفته است، اما در این بحث، بعدی که ذکر شد، مد نظر است.وقتی از این زاویه نیز در توصیههای ائمه اطهارعلیهمالسلام به تشکیل جلسات عزاداری امام حسین علیهالسلام نگاه کنیم این کار را بسیار حکیمانهمییابیم، به گونهای که موجب میشود بیش از پیش به این انوار طیبهعلیهم السلام ارادت ورزیم.یکی دیگر از شیوههای مؤثر تبلیغی، تعیین «اسوه برای مردم است. لازم است بیندیشیم که در عین اسوه بودن و هادی بودن همه ائمه اطهارعلیهمالسلام چرا امام حسین علیهالسلام به عنوان مصباح هدایت و کشتی نجات، مطرح میشود؟ چرا تربت مرقد او از ویژگی و حرمتبرخوردار است؟آیا غیر از این است که دقیقترین ابعاد یک اسوه، در امام حسین علیهالسلام تجلی تام یافته است.از دیگر شیوههای مؤثر، در مرحله نخست، جعل شعایر و در مرحله بعد، تثبیت و ترویج آن شعایر میباشد؛ زیرا در صورت انجام گرفتن این کار، آن ایده مطلوب، تثبیت و ترویجشدهاست.راه انداختن دستههای سینهزن و زنجیر زن، پوشیدن لباس سیاه، حمل پرچمهای رنگارنگ، علم، علامت و مانند اینها، همه برای زنده نگهداشتنفرهنگ عاشورا، امر ضروری است و مبارزه با اینها یا ناشی از اغراض سوء است و یا از کمال بیخبری و بیسلیقگی. آری، برخورد اصلاحی و تکمیلی و تحسینی از سوی فرزانگان آشنا با مذاق شرع، نه تنها صحیح است، بلکه لازم هم میباشد و اعتراض به مغرضان یا بیخبرانی است که با این شعایر بر خورد حذفی میکنند.از جمله شیوههای قابل ملاحظه، تعیین مکانهایی برای انجام دادن مناسک ویژه میباشد تا افراد با رو آوردن به آن مکانها و انجام آن مناسک، تجدید عهدی با اعتقاد و ایده مطلوب کرده باشند و با این کار، دلها هرچه بیشتر با آن ایده گره بخورد.در این ارتباط، توجه به روایاتی که حاوی مضامین ذیل است، مفید به نظر میرسد:«حرم سیدالشهداعلیهالسلام مزار انبیا و ملائکه است. «زیارت سیدالشهداعلیهالسلام را ترک نکنید». «زیارت سیدالشهدا علیهالسلام موجب برآورده شدن حوایج دنیوی و به دست آوردن ثوابهای اخروی و استکمالات معنوی میشود». برای تکمیل این بحثبه نظر میرسد تذکر دو مطلب ضروری باشد:1- ممکن است تصور شود نفوذ در عقیده عمومی عملی ناپسند است و تغییر آن را باید نوعی خیانتبه مردم تلقی کرد؛ اما این تصور هیچ اساسی ندارد و حقیقت، آن است که صرف نفوذ در عقیده عمومی و تغییر آن را نه میتوان خوب شمرد و نه بد. این بدان بستگی دارد که ببینیم نفوذ به چه قصدی و تغییر از چه چیز به چه چیزی است.(دقتشود.)2- بعضی عقیده دارند که اصلا برخورد تبلیغاتی امر پسندیدهای نیست، بلکه باید فقط با روشهای برهانی، مردم را به تشخیص حق از باطل موفق ساخت. هرچند بررسی انتقادی این سخن مجال دیگری میطلبد، اما اجمالا در حد اعلان موضع باید یادآور شویم که:اولا، هرگز روشهای برهانی در سطح عمومی جامعه، ما را از برخوردهای تبلیغاتی مستغنی نمیکند و باید گفت: هریک به جای خویش نیکوست.ثانیا، حتی فرزانگان و خواص جامعه نیز نیازمند تبلیغات حساب شده و فنیاند تا علاوه بر تشخیص حق، انگیزه کافی برای عمل بر طبق آن داشته باشند این مطلب دقیق و لطیف، مربوط به فلسفه اخلاق و روانشناسی تربیتی است و باید همانجا مورد بحث قرار گیرد که صرف اقناع عقلی نمیتواند محرک انسان به سوی عمل باشد؛ اگرچه ظاهر رای افلاطون مقابل این است.این بحث را با ذکر فرازهایی از بیانات رهبر کبیر انقلاب، حضرت امام خمینیقدس سره به پایان میبریم:«در آن وقت، یکی ازحرفها که هی رایجبود میگفتند: ملت گریه؛ برای اینکه مجالس روضه را از دستشان بگیرند. این که همه مجالس روضه را آن وقت تعطیل کردند، آن هم به دست کسی که خودش در مجالس روضه میرفت و آن بازیها را در میآورد، قضیه مجلس روضه بود یا از مجلس روضه آنها یک چیز دیگر میفهمیدند و آن را میخواستند از بین ببرند؟» «امروز ما به مجالس تعزیه و روضه بیشتر از سابق احتیاج داریم.» «زنده نگهداشتن عاشورا یک مساله بسیار مهم سیاسی - عبادی است. عزاداری کردن برای شهیدی که همه چیز را در راه اسلام داد یک مساله سیاسی است. یک مسالهای است که در پیشبرد انقلاب اثر بسزا دارد. ما از این اجتماعات استفاده میکنیم. «مجالس عزا را با همان شکوهی که پیشتر انجام میگرفت و بیشتر از آن، حفظ کنید و اهل منبر - ایدهمالله تعالی - کوشش کنند در این که مردم را سوق بدهند به مسائل اسلامی و مسائل سیاسی اسلامی، مسائل اجتماعی اسلامی و از روضه دستبرندارید که ما با روضه زنده هستیم.»
تحلیلی جامعه شناختی از سنت عزاداری امام حسین علیه السلام - اکبر میرسپاه