مسأله امامت در مكتب شيعه كلامي است نه فقهي زيرا مسأله‏اي كه موضوع آن صفت يا فعل خداست كلامي است و مسأله‏اي كه موضوع آن فعل مكلف است فقهي. در مذهب شيعه نصب امام و تعيين آن فعل خداوند است. لذا كلامي و از اصول در مقابل فروع به شمار مي‏رود. هرچند پذيرش آن بر مردم واجب است و از اين منظر فقهي است چنانچه خواهد آمد.

غرض آنكه:

1. آنچه به ذات اقدس الهي، صفات و افعال او مربوط مي‏شود (اصول دين يا مذهب).

2. اموري كه به اعمال و تكاليف انسان باز مي‏گردد (فروع دين).

تعيين حدود و ثغور افعال الهي در قلمرو علم كلام و بحث از حدود، شرايط، كيفيات، موانع، مقارنات و سائر مسائل افعال انسان در حوزه علوم فقه، اخلاق و حقوق است.

امامت از مسائل كلامي و اصول دين به شمار مي‏آيد؛ امّا ديگران آن را از مسائل فقهي و جزو فروع مي‏شمارند. آنان لزوم عصمت امام را باور نداشته و او را چونان رهبران عادي مي‏دانند كه منصب خويش را از انتخاب مردم به دست مي‏آورد نه از نصب الهي، از اين‏رو آن را از اصول ندانسته و در فقه از امامت گفت‏وگو مي‏كنند و اگر در علم كلام از امامت سخن مي‏گويند، براي نفي كلامي بودن آن است.

در اعتقاد راسخ اماميه، اداره امور جامعه از وظايف نازل و ضعيف امام است و برخلاف پندار باطل آناني كه امامت را فقط رياست، مديريت و تدبير جامعه معرفي مي‏كنند، امام شخصيتي ارزشمند است كه وجود ناسوتي‏اش نيازهاي والاي جامعه بشر را تأمين مي‏كند و وجود ملكوتي‏اش فرشتگان عالم مثال و ملكوت را راه مي‏نمايد و وجود جبروتي‏اش حاملان عرش و سكان ملأ اعلا را به كمال لايقشان دعوت مي‏كند و هم كارهاي برتر و والاتري را بر عهده دارد.

كلامي بودن امامت يعني تعيين امام بر عهده خدا و از افعال اوست، [زيرا] امام نه تنها بايد در ايفاي وظيفه امامت و اعلام و اِخبار احكام الهي و تشريح و تبيين آن دچار خلاف، غفلت، سهو و نسيان نشود بلكه در اعمال و وظايف فردي نيز گرفتار خلاف نگردد؛ نه گِرد گناه بگردد و نه گَرد معصيت چهره جان او را آلوده كند و بالاتر، نه تنها دستش به گناه دراز نشود و تصميم آن در دلش نگذرد بلكه انديشه‏اش نيز از خطا و اشتباه مصون و محفوظ باشد و اين همان مقام والاي عصمت است كه جزو اسرار نهاني و نهايي انسان كامل و نيز از شرايط نبوت و امامت شمرده مي‏شود. چنين كسي مي‏تواند همه اسرار جهان را به تعليم الهي بفهمد و امور سعادت بخش بشر را درست ادراك كند و باطن اشياء و اشخاص را به اذن خدا و بي‏ اشتباه بنگرد.

اين كار را كه از ملكات راسخ انسان كامل است، هيچ كس جز ذات اقدس الهي و آن كه خدا بخواهد، تشخيص نمي‏دهد، به همين دليل نصب و تعيين امام تنها بر عهده خداي عالم به غيب است. قرآن كريم نيز در جريان آزمايش خليل حق، حضرت ابراهيم (عليه‌السلام) امامت را عهد خدا خوانده: (لايَنالُ عَهدِي الظّلِمين)و تعيين و نصب امام را به خدا نسبت داده است: (قالَ اِنّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ اِماما).

«ظلم» هر گونه خلاف را شامل مي‏شود و خداي سبحان ظالم بودن و ارتكاب كوچك‏ترين خلاف را مانع رسيدن عهد ولايت و مقام والاي نبوت و امامت به او مي‏داند: (لايَنالُ عَهدِي الظّلِمين)، بنابراين عصمت (يعني مصونيت از خطا و خطيئه) شرط اساسي چنين مقامي است و تشخيص و تعيين معصوم و نصب او در اين جايگاه از افعال الهي و اصول دين، در نتيجه جزو مسائل كلامي است.

به زعم ديگران كه عصمت را براي امام شرط نمي‏دانند، چيزي به نام امامت الهي معني ندارد. آنان عرش امامت الهي را به فرش خلافت بشري تنزل دادند و خلافت را فقط مديريت مادّي جامعه پنداشتند و از امام و امامت به خليفه و خلافت تعبير كردند، در نتيجه او را چونان ساير رهبران عادي پنداشتند كه با انتخاب مردم به رسميت مي‏رسد و بر اين باورند كه زير سقف سقيفه بني‏ساعده هم مي‏توان او را برگزيد و ضرورتي در نصب و تعيين الهي در غدير و مانند آن نيست.

چهره فقهي امامت

با وجود كلامي بودن مسئله امامت، در برخي روايات از همين مسئله در رديف فروع دين ياد شده است. رازش اين است كه امامت و ولايت دو چهره دارد: كلامي و فقهي؛ به اعتبار بُعد فقهي‏اش كنار نماز، روزه، حج، جهاد، زكات و مانند اينها قرار مي‏گيرد كه همه از اركان فروع دين شمرده مي‏شوند.

به ديگر سخن، آن بخش از مسئله امامت كه عهده‏دار مسئله نصب و مشروعيت است به فعل خداي سبحان باز مي‏گردد، جزو اصول دين است و علم كلام عهده‏دار آن است؛ لكن چون پذيرش امام معصوم و اطاعت از رهبري او بر مردم واجب است تولّي، همانند نماز و روزه و زكات و حج و جهاد مسئله‏اي فقهي است. بنابراين پذيرش امام معصوم نيز همانند نماز از واجبات فرعي و فقهي است.

مرز انديشه شيعي از صاحبان ديگر انديشه‏ها در اين محور از يكديگر جدا مي‏شود، زيرا بر اساس مكتب نصب، حكومت بر محور شايسته سالاري (عصمت) بنا مي‏شود و شايستگان بر اريكه قدرت مي‏نشينند و به امر و نصب الهي عهده‏دار اين مقام و مسئوليت مي‏شوند؛ ولي بر پايه بينش ديگران، بسا كه شايستگان گوشه‏نشين شوند، چنان كه نمونه آن را به حسب ظاهر و ديد خود در نظام ليبرال دموكراسي غرب مشاهده مي‏كنيم.

اينان اهل نظرند نه بصر هر بيننده‏اي صاحب بصيرت نيست. اهل نظر شايد زياد باشند؛ اما صاحبان بصر اندك‏اند. خداي سبحان به پيامبر محبوبش درباره اهل نظر فاقد بصيرت مي‏فرمايد كه عده‏اي تو را مي‏نگرند ولي نمي‏بينند. اينان فقط مشخصات ظاهري و حسب و نسب تو را مي‏دانند و از كلامت جز ظاهر آن را نمي‏فهمند: (وتَرهُم يَنظُرونَ اِلَيكَ وهُم لايُبصِرون).

در مسئله امامت و ولايت نيز برخي اهل نظرند نه بصر: آنان كه پس از رحلت نبي مكرم اسلام‏ صلي الله عليه و آله و سلم زير سقف سقيفه بني ساعده مشكل نيابت را به زعم آفل خود حل كردند و كسي را كه هرگز با «منوب عنه» خود يعني پيامبر خدا سنخيتي نداشت به جاي ايشان نشانيدند، اهل نظر بودند؛ نه اهل بصر تا منوب عنه را بشناسند،درنتيجه نايب وي را تشخيص دهند. آنها نه نيابت را دريافتند و نه منوب عنه را شناختند.