​خون خدا در عرفان اسلامی

تقریری از بیان استاد یداله یزدان‌پناه

قسمت آخر: نتیجه‌گیری (الهیات خون خدا در برابر الهیات مرگ خدا)

در نخستین نگاه، تأمل در معنای «ثارالله» و تفسیر عرفانی از آن، تلاشی صرفا تئوریک به نظر می­‌آید، لیکن، در نگاهی دیگر، سخن از نحوۀ ارتباط میان حق­‌تعالی و انسان کامل در مقام قرب نوافل و فرائض، کاری است معطوف به عمل در همین دنیا و ایجاد ارتباط با خداوند در زندگی اجتماعی و این­‌جهانی. هرچند انسان کامل در مسیر سلوک و تقرب­‌اش به خداوند، تعالی یافته و به مقام فنا و بقاء بعد از فنا دست می­‌یابد، لیکن این تعالی بدان معنا نیست که او با فانی شدن در خداوند، از دسترس مردم و از زندگی دنیوی دور گشته و امکان ارتباطِ دنیوی با او ناممکن می­‌شود، بلکه فانی و باقی شدن در حق­تعالی، زمینه برای ارتباطی نو و البته عمیق با مردمِ دنیا فراهم می­‌گردد. اساسا بدون چنین تقربی، امکانی برای ارتباطی اصیل و عمیق میان انسان کامل و خداوند، و بین خداوند و خلق او وجود ندارد. بدین­‌سان، خونِ خدا و انتساب حقیقی خون به خدا، هرگز به معنای مرگ و حذف خدا از زندگی نیست (آنچنانکه در تئوری «مرگ خدا» در غرب مطرح است)، بلکه انتساب «ثار» به خداوند در تقرب به قرب فرائض و مقام قربین، نوعی از بسط خداوند در زندگی دنیوی و احیای آن در حیات زمینی است. برخلاف تئوری «مرگ خدا» که در آن خدای متجلی در عیسی مسیح کشته می­‌شود و با کشته شدن او خدا از صحنۀ زندگی منفک می­‌گردد (و به اصطلاح نیچه می­‌میرد) و در پی مرگ خدا، انسان نیز دچار مرگ و نیستی می­‌شود، در اندیشه عرفانی و تئوری «ثارالله»، با مرگ و شهادت کسی مانند حسین بن علی، خدای او به میان مردم بازمی­گردد، در بین آنها شور ایجاد می­‌کند و به جامعۀ مرده و انسان­‌های افسرده، حیات و نشاطی دوباره می­‌بخشد.

نکتۀ مهم اینکه، کارکردهای حاصل از قرب فرائض به تناسب جوارح مختلف انسان کامل تفاوت پیدا می­‌کند. گاه ممکن است این تقرب در «چشم» انسان کامل تبلور یافته و «عین الله» گردد، گاه ممکن است این تقرب در «دست» آن ولی خدا ظاهر شده و «یدالله» تجلی یابد، و گاهی هم ممکن است خداوند در حالات روحی و روانی انسان کامل مانند غضب یا خرسندی او ظهور یابد. بی شک، عین، ید، غضب و غیره، هرکدام در مقام قرب فرائض، آثار حقانی خواهند داشت، لیکن همۀ آن آثار و لوازم یکسان نخواهند بود. «عین­‌الله» بودن اقتضائاتی دارد که متفاوت است از «یدالله» بودن. همین­طور «یدالله» بودن لوازمی متفاوت از «غضب­‌الله» و یا «رحمت­‌الله» دارد. حال، «ثارالله» بودن نیز اقتضائاتی منحصر به فرد دارد که متفاوت است از احکام و لوازم عین­‌الله، یدالله و یا غیرت­‌الله. در «ثارالله» نوعی از رثاء نهفته است که در «عین­‌الله» چنین رثائی وجود ندارد. همین­طور در «ثارالله» نوعی از شور و ثوره وجود دارد که در «یدالله» آن را نمی­توان یافت. همین جهات خاص در «ثارالله»، خون خدا را به لحاظ فرهنگی و تمدنی اهمیت بیشتری می­‌بخشد و نقش اجتماعی آن را در مقایسه با دیگر امور منتسب به خداوند بیشتر می­‌کند.