پنجم. شب قدر در مناطق مختلف

يكى از مسائل مهم درباره شب قدر، اين است كه: آيا شب قدر در مناطق مختلف، يكى است يا متفاوت است؟ بررسى اين موضوع، به چند نظريّه مى انجامد كه به آنها اشاره مى شود: ۱. نظريّه منسوب به مشهور فقهاى شيعه كه معتقدند آغاز ماه هاى قمرى در . 

شهرها، يكسان نيست؛ بلكه اتّحاد اُفق،  شرط ثبوت هلال است. بنا بر اين نظريّه، شب قدر، در همه مناطق و شهرها يكى نخواهد بود.

۲. شمارى از محقّقان  بر اين عقيده اند كه آغاز ماه هاى قمرى، در همه مناطق، يكى است و اگر در يك منطقه، هلال ماه رمضان ديده شود، در مناطق ديگر هم ماه رمضان آغاز مى شود. ۳ بر اساس اين نظريّه، شب قدر در همه مناطق، يك شب  معيّن خواهد بود.

 ۳. شب قدر، عبارت است از: يك دوره كامل شب در همه كره زمين. پس فرقى نيست كه آغاز ماه هاى قمرى در همه مناطق و سرزمين ها، يكى باشد يا مختلف. توضيح، آن كه: «شب، همان سايه نيم كره زمين است كه بر نيم كره ديگر مى افتد و مى دانيم اين سايه، همراه با گردش زمين در حركت است و يك دوره كامل آن، در بيست و چهار ساعت انجام مى شود. بنا بر اين، ممكن است شب قدر، يك دوره كامل شب به دور زمين باشد؛ به اين معنا كه مدّت بيست و چهار ساعت تاريكى (كه تمام نقاط زمين را زير پوشش خود قرار مى دهد) شب قدر است كه آغاز آن از يك نقطه شروع مى شود و در نقطه اى ديگر پايان مى گيرد». بر اين اساس، جدا كردن حكم شب قدر از حكم روز اوّل ماه، درست نيست، كه اگر استدلال نظريّه سوم را بپذيريم و شب قدر را يك «بيست و چهار ساعت» بدانيم، با همين محاسبه مى توان نسبت به روز اوّل ماه نيز برخورد كرد و آن را در همه مناطق و سرزمين‌ها يكى شمرد، بخصوص كه اطلاق روايات هم مؤيّد اين مى شود. در نتيجه، اين نظريّه با نظريّه دوم يكى مى شود. بارى! به نظر ما، نظريّه دوم، به ظواهر قرآن و احاديث و به مقتضاى عقل و اعتبار، نزديك تر است. و افزون بر همه استدلال هايى كه براى تعيّن و وحدت ليلة القدر شده، مى توان گفت كه اهمّيت فوق العاده اين شب بزرگ، اقتضا مى كرد كه اهل بيت عليهم السلام بخصوص هنگامى كه در اثر فتوحات بزرگ، اسلام تا اقصى ممالك جهان پيشرفت كرده بود متعدّد بودن شب قدر را تذكّر دهند. ليكن با اين حال، با عنايت به نظريه مشهور، رعايت احتياط، بى ترديد، موجب بهره گيرى بيشتر از بركات ماه رمضان خواهد شد. وخوشا آنان كه از اين نعمت برخوردارند كه براى شناخت و تعيين شب قدر، نيازى به اين گونه حرف‌ها ندارند و با چشم دل، حقايق شب قدر و فرود فرشتگان و «روح» را مى بينند و از بركات آن به بهترين شكل، بهره هاى سرشار مى برند. نعمتى كه اينان از آن برخوردارند، تنها شناخت شب قدر نيست؛ بلكه در تعيين اوّل ماه نيز چنين اند و نيازى به استهلال و گواهىِ شاهدان و بهره گيرى از ابزار علمى و نجومى ندارند. عارف بزرگوار و فقيه وارسته، سيّد ابن طاووس رحمه الله، اين حالت را چنين توصيف مى كند: بدان كه وقتى خداوند بخواهد مراد خود را به بندگانش بفهماند، راه، آن منحصر به ادراك عقلى يا نگاه شرعى نيست؛ چرا كه خداوند، قدرت ذاتى دارد و مى تواند هر چه را هر وقت اراده كند، به بندگانش بشناساند. من، كسى را به يقين مى شناسم كه اوّل ماه‌ها را مى داند، بى آن كه به هلال بنگرد، ياشاهدانْ پيش او گواهى دهند، يا به رواياتى كه گذشت عمل كند، يا به سخن منجّم يا به استخاره يا به گفته اهل عدد و يا به خواب تكيه كند؛ بلكه او بر اساس فضل پروردگار جهان كه به او فروغ خرد بخشيده است، بى آن كه خواسته باشد؛ و علم به بديهيّات را به او عطا كرده، بى آن كه آن را طلبيده باشد مى داند؛ ليكن تنها خودِ او مكلّف به آن يقينى است كه به نحو معيّن به آن رسيده است.به نظر مى رسد كه در متن ياد شده، اشاره سيّد ابن طاووس به خودش باشد و براى پرهيز از خودستايى، به آن تصريح نكرده است.  

چهارم. تعيين شب قدر

قرآن كريم، از يك سو، نزول قرآن را در ماه رمضان مى داند: « شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِى أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْءَانُ ؛ ماه رمضان، ماهى كه قرآن در آن نازل شده است» و از سويى با صراحت، نزول آن را در شب قدر مى داند: « إِنَّآ أَنزَلْنَهُ فِى لَيْلَةِ الْقَدْرِ ؛ آن را در شب قدر نازل كرديم». مقتضاى جمع ميان اين دو آيه، آن است كه شب قدر، حتما در ماه رمضان باشد. اين، در حالى است كه در روايات اهل سنّت، در بيان اين كه شب قدر، كدام شب از شب هاى ماه رمضان است، اختلافات فراوانى است، به گونه اى كه جمع ميان آنها ممكن نيست.

رواياتى كه از اهل بيت عليهم السلام در تعيين شب قدر نقل شده،  به پنج دسته قابل تقسيم اند:

دسته اوّل. رواياتى كه شب قدر را در دهه آخر ماه رمضان تعيين مى كنند.

دسته دوم. رواياتى كه مى گويند: شب قدر را در يكى از سه شبِ: نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم بجوييد.

دسته سوم. رواياتى كه مى گويند: شب قدر، در يكى از دو شبِ بيست و يكم و بيست و سوم است.

دسته چهارم. رواياتى كه شب بيست و سوم را به طور معيّن، شب قدر مى دانند.

دسته پنجم. رواياتى كه دلالت مى كنند بر اين كه شب هاى: نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم، هر كدام به گونه اى در تعيين سرنوشت انسان‌ها و امور آنان نقش دارد؛ ولى نقش اساسى و نهايى، مربوط به شب بيست و سوم است.

تأمّل در اين پنج دسته از روايات، نشان مى دهد كه نه تنها ميان آنها تعارضى نيست، بلكه مؤيّد يكديگرند. توضيح، اين كه: از ديد روايات اهل بيت عليهم السلام و شمار قابل توجّهى از روايات اهل سنّت، شب قدر، شب بيست وسوم است. از اين رو، ابن بابويِه صدوق (م ۳۸۱ ق) مى فرمايد: اتّفق مشايخنا رضي الله عنهم [ في ليلة القدر ] على أنّها الليلة الثالثة والعشرون

من شهر رمضان ؛ بزرگان ما درباره شب قدر، همه يك سخن اند كه: شب بيست و سوم ماه رمضان است. روايات دسته اوّل، دوم و سوم كه براى درك فضيلت شب قدر، به احيا و كارهاى خوب در دهه آخر ماه رمضان توصيه دارند، همچنين رواياتى كه به اِحياى شب هاى: نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم سفارش دارند، همگى به دو نكته بر مى گردند: نخست. مسلمانان از شب زنده دارى شب هاى ماه رمضان، بيشترين بهره را از عطايا و دستاوردهاى آن داشته باشند. از اين رو، در روايتى كه رازِ پوشيده بودن شب قدر را ميان شب‌ها بيان مى كند، آمده است:  يَستُرُها عَنكم نَظَرا لَكم ؛

عنه صلى الله عليه و آله: خداوند، آن را از شما پنهان داشته تا عنايت بيشترى به شما كند. دوم. گرچه شب قدر شب بيست و سوم است، امّا به آن معنا نيست كه آن دو شب، ديگر هيچ نقشى نداشته و در تقدير امور و سرنوشت انسان، بى اثر باشند. 

بررسى آيات سوره قدر و تأمّل در روايات دينى، نشان مى دهند كه شب قدر، ويژه زمان نزول قرآن و دوران پيامبر صلى الله عليه و آله نيست؛ بلكه هميشگى است و از آغاز آفرينش انسان بوده و تا پايان جهان و وجود انسان در آن نيز تداوم خواهد داشت؛ به چند دليل: يكم. شب قدر، ظرف نزول قرآن است و ظرف بايد پيش از مظروف وجود داشته باشد. دوم. در سوره قدر، فعل مضارع «تَنَزَّلُ (فرود مى آيند) » به كار رفته و بر استمرار، دلالت مى كند. نيز جمله اسميه: « سَلَمٌ هِىَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ ؛ آن شب تا دميدن سپيده، ايمن است»، مفهوم تداوم دارد. سوم. قرآن كريم بارها تأكيد كرده كه سنّت الهى در تدبير جهان، تغييرناپذير است. از اين رو، اين سنّت الهى كه مربوط به تدبير امور انسان‌ها و سرنوشت آنان است، همه امّت‌ها و اقوام گذشته و حال و آينده را در بر مى گيرد. چهارم. روايات فراوان (شايد در حدّ تواتر)، تداوم شب قدر را پس از پيامبر خدا مى رسانند. شمارى از اين روايات، استمرار اين شب را از آغاز خلقت و همراه انسان تا پايان عمر جهان، تأييد مى كنند. پس، آنچه در تفسير الدرّ المنثور، از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت شده كه: «خداوند، شب قدر را به امّت من بخشيد و آن را به پيشينيان عطا نكرده بود»، علاوه بر ضعف سند، در برابر قرائن و دلايل گذشته، قابل اعتماد نيست. 

ب آغاز سال تقدير

آغاز سال، به اعتبارهاى مختلف، متفاوت است. رواياتى كه «شب قدر» را آغاز سال مى دانند كه به برخى از آنها در كتاب اشاره شد به اعتبار سال برنامه ريزى امور مردم و سامان بخشى وضع آنان و آنچه پيش خواهد آمد، صادر شده اند. با همين اعتبار، شب قدر، پايان سال نيز به شمار مى رود؛ يعنى پايان سالِ برنامه ريزى شده اى كه سپرى شده و اوّل سال برنامه ريزى شده نو است. 

ج اختصاص داشتن به امام زمان

سومين ويژگى شب قدر، اين است كه خداى سبحان، كامل ترين و شايسته ترين و برترين انسان را از برنامه ريزى و حكم خود، آگاه مى سازد. تفسير القمّى، در ذيل آيه « تَنَزَّلُ الْمَلَلءِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيهَا ؛ در آن شب، فرشتگان و «روح» به فرمان پروردگارشان در پىِ هر كارى فرود مى آيند»، چنين آمده است: 

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: تَنَزَّلُ المَلائِكةُ و روحُ القُدُسِ عَلى إمامِ الزَّمانِ، و يَدفَعونَ إلَيهِ ما قَد كَتَبوهُ مِن هذِهِ الاُمورِ ؛

 پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: فرشتگان و روح القُدُس بر امام زمان فرود

مى آيند و از اين امور، آنچه را نوشته اند، به او تقديم مى كنند. اين نكته، هر چند كه با صراحت به امام معصوم نسبت داده نشده ؛ ليكن جمع بندى مضمون همه رواياتى است كه در اين باب آمده است. پس مى توان گفت: از ويژگى هاى شب قدر، اختصاص داشتن آن به امام مهدى عجّل اللّه فرجه است. از اين رو، توسّل به آن امام در اين شب خاص، نقش مؤثّرى در گشايش كارهاى انسان و گشودن آفاق در پيش او دارد و مى تواند سرنوشت او را در جهتى كه دست آوردهاى بيشترى را در سال آينده نصيب او سازد، تنظيم كند. 

د بهتر از هزار ماه!

به تصريح قرآن كريم، «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ ؛ شب قدر، بهتر از هزار ماه است»، و اين نشانگر استثنايى بودن اين برهه خاصّ زمانى و بركاتى است كه در بر دارد، به نحوى كه كار شايسته در آن، با كار شايسته در عمرى طولانى (بيش از هشتاد سال) برابر است. از اين رو، در تفسير اين آيه آمده است:

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: العَمَلُ الصّالِحُ فيها مِنَ الصَّلاةِ وَالزَّكاةِ وأنواعِ الخَيرِ، خَيرٌ مِنَ العَمَلِ فى ألفِ شَهرٍ لَيسَ فيها لَيلَةُ القَدرِ

 سنن الترمذي عن زيد بن ثابت: كار شايسته در آن شب (از قبيل: نماز، زكات و انواع نيكى ها) بهتر از عمل در هزار ماهى است كه شب قدر نداشته باشد. اين بركات گسترده و سرشار شب قدر، تفسيركننده تأكيد و تشويق پيامبر صلى الله عليه و آلهو امامان عليهم السلام است كه مسلمانان را بر بهره بردن از لحظه لحظه شب قدر فرا خوانده اند، تا آن جا كه پيامبر صلى الله عليه و آله از خوابيدن در شب بيست و سوم نهى فرموده است و به همين جهت، فاطمه زهرا عليهاالسلام، دختر گرامى پيامبر صلى الله عليه و آله، نمى گذاشت كه در آن شب، كسى از اهل خانه اش بخوابد. آرى! كسى كه از نعمت ايمان به قرآن برخوردار است و مى داند كه عمل در يك شب، از نظر بركات، برابر با حيات جاويد او و بهره مندى در طول حيات ابدى است، نمى تواند اين فرصت گران بها و موهبت بى نظير را رايگان از دست بدهد. 

الف برنامه ريزى سال

در بسيارى از روايات، به عنوان نخستين ويژگى شب قدر، بر اين تأكيد شده است كه تقدير امور مردم و سامان بخشى اوضاع و احوال آنان در طول سال، در اين شب رقم زده مى شود؛ شبى كه سرنوشت و فيصله يافتن همه كارهايى كه تا سال آينده پيش خواهد آمد، در اين شب فرود مى آيد. شايد نزول قرآن در شب قدر نيز به لحاظ همين جهت باشد؛ كتابى كه برنامه زندگى انسان را ارائه مى كند. از همين جاست كه انسان مى تواند با بهره گيرى از برنامه اى كه قرآن آن را ترسيم نموده، سرنوشت خود و زندگى اش را در شب قدر عوض كند و براى سال آينده خويش، بهترين سرنوشت و براى خويش سودمندترين كسب و كار را تحقّق بخشد. در اين جا دو مطلب مهم است كه شايان توجّه اند: مطلب اوّل. رقم خوردن سرنوشت انسان در شب قدر، در چارچوب مقدّرات او در علم ازلى خداوند است. به ديگر سخن، به گفته روايات اهل بيت عليهم السلام، آنچه در علم حضرت حق، در طول سال براى مردمْ مقدّر است، به صورت برنامه اى نوشته شده آشكار مى شود كه فرشتگان، آن را مى نويسند و به امام عصر عليه السلامتحويل مى دهند. و اين، به تناسب كارى است كه انسان در شب قدر انجام مى دهد. مطلب دوم. بر اساس شمارى از روايات، تعيين سرنوشت انسان در شب قدر و رقم خوردن آنچه در يك سال كامل بر او خواهد گذشت، به معناى آن نيست كه او به طور كامل در برابر اين سرنوشت، بى اختيار باشد، بدان سان كه براى تغيير آن، هيچ كارى از او بر نيايد؛ بلكه مى تواند در سايه دعا و توسّل و با كارهاى شايسته، مقدّرات حتمى خود در شب قدر را نيز تغيير دهد. از اين رو، امام باقر عليه السلام فرموده است:

 المعجم الكبير (به نقل از زيد بن ثابت) فَما قُدِّرَ فى تِلك اللَّيلَةِ وقُضِىَ فَهُوَ مِنَ المَحتُومِ وللّهِ عز و جل فيهِ المَشِيَّةُ ؛

سنن الترمذى (به نقل از زيد بن ثابت) آنچه در آن شب، مقدّر و معيّن شده، حتمى است و خدا مى تواند در آنها، آن گونه كه بخواهد، عمل كند. با توجّه به ساختار و مضمون اين گونه روايات و افزودن آن به ادلّه قطعى، كه بر «اجابت دعا در طول سال بخصوص در عرفات و حرم هاى مطهّر» دلالت دارند، نمى توان ظاهر برخى روايات را پذيرفت كه: مقدّرات شب قدر، هرگز تغييريافتنى نيست.