هيچ حركتى بدون انگيزه نيست، طبعاً حركت در مسير شناخت مبدء جهان هستى نيز نمى تواند بدون انگيزه باشد به همين دليل فلاسفه و دانشمندان براى خداجوئى سه انگيزه اساسى ذكر كرده اند كه قرآن مجيد به همه آنها اشاره هاى روشنى دارد:
۱ انگيزه عقلى
۲ انگيزه فطرى
۳ انگيزه عاطفى

انگيزه عقلى
انسان عاشق كمال است، و اين يك عشق جاودانى در همه انسانها محسوب مى شود منتها هركس كمال خود را در چيزى مى بيند، و به دنبال آن مى رود و گروهى نيز به جاى آب به دنبال سراب و ارزش هاى موهوم و كمالات پندارى مى روند و آن را واقعيت خيال مى كنند.
گاهى از اين اصل به عنوان «غريزه جلب منفعت و دفع ضرر» ياد مى شود كه انسان به خاطر اين غريزه خود را موظف مى بيند كه نسبت به هر موضوعى كه با سرنوشت او (از نظر سود و زيان) رابطه اى دارد برخوردى جدى كند.
ولى نام «غريزه» بر اين عشق گذاشتن بسيار مشكل است چرا كه غريزه معمولاً به امورى گفته ميشود كه بدون دخالت انديشه در افعال انسانها يا جانداران ديگر مؤثر است و به همين دليل در مورد حيوانات نيز به كار مى رود بنابراين بهتر است كه از عنوان «تمايلات عالى» كه بعضى ديگر در اين گونه موارد به كار مى برند استفاده كنيم.
به هر حال اين عشق به كمال و تمايل به منافع معنوى و مادى و دفع هرگونه ضرر و زيان انسان را وادار مى كند كه در موارد احتمال نيز به تحقيق پردازد، هر قدر اين احتمال قوى تر، و آن سود و زيان عظيم تر باشد اين تحقيق و جستجو را لازم تر مى شمرد.
محال است كسى احتمال دهد مطلبى در سرنوشت او تأثير مهمى دارد و خود را موظف به تحقيق پيرامون آن نداند مسأله ايمان به خدا و جستجوى از مذهب مسلماً در زمره اين مسائل است، چرا كه در محتواى مذهب سخن از مسائل سرنوشت به ميان مى آيد، سخن از مسائلى كه خير و شر انسان با آن رابطه تنگاتنگ دارد.
بعضى براى روشن ساختن اين مطلب مثالى ذكر مى كنند، مى گويند فرض كنيد كسى را بر سر يك دوراهى ببينيم كه مى گويد ماندن در اينجا قطعاً خطرناك است و انتخاب اين راه (اشاره به يكى از آن دو) نيز مسلماً خطرناك و راه ديگر راه نجات است، و سپس قرائن و شواهدى براى هر يك مطرح مى كند. بدون شك هر راهگذرى خود را موظف به تحقيق مى بيند و بى اعتناى به آن را مخالف حكم عقل.
اصل عقلى معروف دفع ضرر محتمل شاخه اى از انگيزه عقلى است، قرآن خطاب به پيامبر (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: «به آنها بگو به من خبر دهيد اگر اين قرآن از سوى خداوند يگانه يكتا باشد (و حساب و جزا و بهشت و دوزخى در كار باشد) و شما به آن كافر شويد، چه كسى گمراه تر خواهد بود از آن كس كه در مخالفت دور و گمراهى شديد قرار دارد»؟!

(قل ارأيتم ان كان من عندالله ثم كفرتم به من اضل ممن هو فى شقاق بعيد).
البته اين گفتار در مورد كسانى است كه هيچ دليل منطقى در آنها كارگر نيست، در حقيقت آخرين سخنى است كه به اشخاص لجوج و مغرور و متعصب گفته مى شود، و آن اينكه: اگر شما حقانيت قرآن و توحيد و وجود عالم پس از مرگ را صددرصد نپذيريد مسلماً دليل بر نفى آن نيز نداريد، بنابراين اين احتمال باقيست كه دعوت قرآن و مسأله معاد واقعيت داشته باشد، آن گاه فكر كنيد چه سرنوشت تاريك و وحشتناكى خواهيد داشت با اين گمراهى و مخالفت شديد و موضع گيرى در برابر اين مكتب الهی.
اين همان سخنى است كه ائمه دين (عليهم السلام) در برابر افراد لجوج در آخرين مرحله مطرح مى كردند چنانكه در حديثى كه در كتاب كافى آمده، مى خوانيم: امام صادق (عليه السلام) با «ابن ابى العوجاء» مادى و ملحد عصر خود سخنان بسيارى داشت، آخرين مرحله كه او را در مراسم حج ملاقات كرد بعضى از ياران امام عرض كردند مثل اينكه ابن ابى العوجاء مسلمان شده؟! امام فرمود: او از اين كوردل تر است، هرگز مسلمان نخواهد شد، هنگامى كه چشمش به امام صادق (عليه السلام) افتاد گفت اى آقا و بزرگ من!
امام فرمود ما جاء بك الى هذا الموضع؟: «تو اينجا براى چه آمده اى»؟!
عرض كرد: عادة الجسد، و سنة البلد، و لننظر ما الناس فيه من الجنون و الحلق و رمى الحجارة!: «براى اينكه هم جسم
ما عادت كرده، هم سنت محيط اقتضاء مى كند، ضمناً نمونه هائى از كارهاى جنون آميز مردم، و سر تراشيدن ها، و سنگ انداختن‌ها را تماشا كنم!!»
امام فرمود: انت بعد على عتوك و ضلالك، يا عبدالكريم!: «توهنوز بر سركشى و گمراهى خود باقى هستى، اى عبدالكريم» !
او خواست شروع به سخن كند امام فرمود: لاجدال فى الحج: «در حج جاى مجادله نيست» و عباى خود را از دست او كشيد، و اين جمله را فرمود:
ان يكن الامر كما تقول وليس كما تقول نجونا و نجوت، و ان يكن الامر كما نقول وهو كما نقول نجونا و هلكت!:
«اگر مطلب اين باشد كه تو مى گوئى (وخدا و قيامتى در كار نباشد) كه مسلماً چنين نيست، هم ما اهل نجاتيم و هم تو، ولى اگر مطلب اين باشد كه ما مى گوئيم، و حق نيز همين است، ما اهل نجات خواهيم بود و تو هلاك مى شوى».
«ابن ابى العوجاء» رو به همراهانش كرد و گفت: وجدت فى قلبى حزازة فردونى، فروده فمات!: «در درون قلبم دردى احساس كردم، مرا بازگردانيد، او را بازگرداندند و به زودى از دنيا رفت» !

خدایا خودت را به من بشناسان؛ که اگر خودت را به من نشناسانی، پیغمبرت را نمی شناسم.
خدایا پیغمبرت را به من بشناسان؛ که اگر پیغمبرت را به من نشناسانی، حجّت تو را نمی شناسم.
خدایا حجّت خودت را به من بشناسان؛ که اگر حجّت خود را به من نشناسانی، از دینم گمراه می‌گردم.

چون دعای شریف متضمّن سه جمله است، هر یک از این سه جمله را جداگانه تفسیر می‌نماییم.

جمله اوّل:

«اَللّهُمَّ عَرِّفْنِی نَفْسَکَ؛ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی نَفْسَکَ لَمْ أَعْرِفْ نَبِیَّکَ». (اصول کافی، کتاب الحجة باب الغیبة، حدیث ۵)

شرح و تفسیر:
معرفت خدا، شناختن خدا به هستی و صفات جلال و جمال او است که مقول به تشکیک است و مراتب و درجات متفاوت دارد و به حسب مراتب آثار آن در اخلاق و کردار و رفتار شخص عارف نیز تفاوت دارد.
در حدیث است از رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود:
«مَنْ عَرَفَ اللّه َ وَعَظَّمَهُ، مَنَعَ فاهُ مِنَ الْکَلامِ وَبَطْنَهُ مِنَ الطَّعامِ وَعَنّی نَفْسَهُ بِالصِّیامِ وَالْقِیامِ»؛ 

«هرکس خدا را بشناسد و تعظیم کند، دهان خود را از کلام (بیهوده و غیر ذکر و اطاعت او) و شکم خود را از طعام (حرام و زیادتر از مقدار لازم) منع می‌نماید و خود را با روزه و ایستادن به نماز و عبادت به زحمت می‌اندازد».
خوف و خشیت، رضا و تسلیم، توکّل و استقامت، صبر و شجاعت و خلاصه همه صفات حمیده، میوه درخت معرفت و خداشناسی است. هرچه معرفت کامل تر باشد، این صفات نیز در انسان کامل تر می‌شود. محبّت و دوستی خدا که از اعظم درجات و متعالی ترین مقامات است، محصول معرفت است؛ زیرا انسان هرکس و هرچیزی را که دوست می‌دارد، برای این است که او را به کمالی از کمالات متصف می‌داند؛ عالم را برای علمش، بخشنده را برای بخشش، جمیل و زیبا را برای جمال و زیبایی اش، قادر و توانا را برای قدرت و توانایی اش و رحیم را برای رحمت و مهربانی اش، و خلاصه هرکس را که دوست می‌دارد، برای این است که او را دارای وصفی از کمال می‌شمارد. چون حب به کامل و کمال، فطری بشر است و برحسب این فطرت، وقتی به خدا معرفت پیدا کرد که کمال مطلق و جامع جمیع کمالات و بخشنده هر کمال به هر صاحب کمال است، او را دوست خواهد داشت و هرچه را به او تعلق دارد، از آن جهت که وابسته به او است، دوست می‌دارد و دعایش این دعا می‌شود.
«اَللّهُمَّ ارْزُقْنِی حُبَّکَ وَحُبَّ مَنْ یُحِبُّکَ وَحُبَّ کُلِّ عَمَلٍ یُوصِلُنِی إِلی حُبِّکَ»؛
«خدایا روزی من فرما دوستی خودت و دوستی هر کس که تو را دوست می‌دارد و دوستی هر عملی که مرا به دوستی تو می‌رساند».
و در مناجاتش با خدا، او را این گونه توصیف می‌نماید:
«أَنْتَ الَّذِی أَزَلَّتِ الاْءَغْیارَ عَنْ قُلُوبِ أَحِبّائِکَ حَتّی لَمْ یُحِبُّوا سِواکَ وَلَمْ یَلْجَئُوا إِلی غَیْرِکَ»
«تویی آنکه بیگانگان را از دل‌های دوستانت می‌بری تا غیر از تو کسی را دوست نداشته باشند و به غیر تو پناه نبرند».
و حاصل آنکه آثار معرفت، باید در اعمال و رفتار انسان ظاهر باشد؛ چون اگر آثار آن نباشد، از عدم اثر پی به عدم مؤثر می‌بریم. و از جمله علایم معرفت، شوق به عبادت و دعا و مناجات و خلوت با حضرت قاضی الحاجات و انجام تکالیف و فرایض است که در عارف به خدا و عارف به آثار و برکات دعا و عبادت و اطاعت باید وجود داشته باشد.
بالجمله( به طور کلی) تفاوت مراتب معرفت از تفاوت تعهدات دینی و التزامات اسلامی افراد معلوم می‌شود. هرچند طریق معرفت صاحبان مراتب، مشاهده آثار و مصنوعات و مخلوقات باشد که جمیع خردمندان در آن شرکت دارند؛ از انبیا تا افراد عادی، چنان که در قرآن مجید می‌فرماید:
«وَکَذلِکَ نُرِیآ إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّموَاتِ وَالاْءَرْضِ وَلِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ»؛ (انعام/75)
«و همچنین ما به ابراهیم ملکوت آسمان‌ها و زمین را ارائه دادیم تا به مقام اهل یقین رسد».
لذا اگرچه همه سالک این راه می‌باشند امّا سلوک و وصولشان به مقصود برحسب مراتب عقول و صفای باطن آنها مراتب و درجات دارد و همان طور که حضرت خلیل الرحمن علیه السلام به ملکوت آسمان‌ها و زمین و طلوع و غروب کواکب بر وجود خدا استدلال نمود، دیگران هم استدلال می‌نمایند؛ امّا بعضی معرفتشان چنان ضعیف است که در کمترین ابتلا و فشاری که بر آنها وارد شود، به هر کسی ملتجی می‌شوند و در برابر هرکس تضرّع و تذلّل می‌نمایند؛ ولی ابراهیم خلیل چنان در اوج ایمان قرار گرفته بود و علم ثابت و یقین جازم داشت که وقتی او را با منجنیق به سوی آتش انداخته بودند جبرئیل امین به او گفت: «أ لک حاجة؛ آیا حاجتی داری؟ » فرمود: «أمّا إلیک فلا؛ به تو حاجتی ندارم.»
این اظهار بی نیازی حضرت خلیل الرحمن از مثل روح الامین و التجا او به خدا برای معرفتش به خدا و صفات کمالی او بود. او ماسوای خدا را به خدای تعالی نیازمند و مغلوب و مقهور او می‌دانست، لذا اظهار نیاز به غیر خدا در آن حالت بسیار حساس و خطرناک از او ظاهر نگردید.

6 ـ در خطبه 109 مي‏ فرمايد: ما درخت نبوّتيم، درخت نبوّت در خاندان ما ريشه دارد و فيض رسالت در اين خانواده فرود مي‏آيد و فرشته‏هاي خداي متعال به خاندان ما رفت و آمد دارند و قرارگاه علم، ما هستيم و چشمه‏سار حكمت‏ها ماييم: «نحْن شجرة النبوّة ومَحَطُّ الرّسالة ومختلف الملائكة ومعادن العلم ويَنابيع الحِكَم».

كانون و كان علم و حكمت، علي و اولاد علي (عليهم‏السلام) هستند و همان‏گونه كه قرآن كريم در تشريح حكمت، گويا و رساست، امير مؤمنان (عليه‏السلام) نيز كه شاگرد بارز اين كتاب و قرآن ناطق است، بهترين بيانگر حكمت خواهد بود.

وصفي را كه خدا براي قرآن بيان فرمود، علي (عليه‏السلام) نمونه آن صفت را براي خود تشريح مي‏كند؛ خدا در عظمت قرآن مي‏فرمايد: (لو أنزلنا هذا القران علي جبلٍ لرأيته خاشعاً متصدّعاً من خشية الله) آن‏قدر اين قرآن وزين است كه اگر آن را بر كوه نازل كنيم، كوه متلاشي مي شود.

همان‏گونه كه هضم مسائل سنگين، براي همه ميسّر نيست و بسا افرادي را به صداع و سردرد مبتلا مي‏كند، معارف بلند قرآنْ كوه را به صداع، تفرّق و تلاشي مبتلا مي‏كند. و اين مَثَلي است كه ممثّل را روشن مي‏سازد: (وتلك الأمثال نضربها للنّاس). [1]

امير مؤمنان (عليه‏السلام) نيز پس از درگذشت سهل بن حنيف انصاري، كه از اصحاب ديرينه و شاگردان مكتب مولي الموحدين بود، فرمود: اگر كوه بخواهد محبّتم را هضم كند، متلاشي مي‏شود: «لو أحبّنى جبلٌ لتهافت»؛ [2] يعني تحمّل محبّت، هضم ولايت و معرفت

[1] ـ سوره حشر، آيه 21.

[2] ـ نهج البلاغه، حكمت 111.

حكمت‏ علوي ،ص 25

علي (عليه‏السلام) مقدور كوه نيست، همان‏گونه كه هضم معاني بلند قرآن، مقدورش نيست.

3 ـ آن حضرت در خطبه 189 در بيان مقام علمي خود، مي‏فرمايد: «أيّها النّاس! سلونى قبل أن تفقدونى فلأنا بطرق السماء أعْلم منّى بطرق الأرض».

در اين كلام، آن حضرت براي خود دو نشئه قايل است، چنان كه جهان نيز دو نشئه دارد: عالَم ظاهر و عالَم باطن، عالَم غيب و عالَم شهادت. ايشان مي‏فرمايد: جنبه غيبي من قوي‏تر از جنبه شهادت من است! آگاهي من به علوم آسماني بيش از آگاهي من به علوم زميني است! زيرا غيب، قوي‏تر از شهادت است و با خبران از غيبِ عالَم، قوي‏تر از مرتبطان به عالَم شهادت هستند.

4 ـ در خطبه 175 مي‏فرمايد:

واللّه لو شئتُ أن أُخبر كلّ رجلٍ منكم بمخْرجه وموْلجه وجميع شأنه لفعلتُ! ولكن أخاف أن تكفروا فىّ برسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم) ألا وإنّى مُفْضيه إلي الخاصّة ممّن يؤمّن ذلك منه.

سوگند به خدا! اگر بخواهم جريان زندگي شما، آغاز و انجام آن و ورود و خروج شما را در كارها تشريح كنم، مي‏توانم؛ چون از گذشته و آينده شما به اذن خدا آگاهم؛ ولي خوف دارم كه تاب نياوريد و بگوييد: چون رسول خدا چنين نفرمود و علي (عليه‏السلام) مي‏گويد، پس علي (عليه‏السلام) از رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) بالاتر است و اين مسأله، زمينه انحراف فكري شما را فراهم سازد. آگاه باشيد كه با مواليان مورد اطمينان، بعضي از اسرار عالم را در ميان مي‏گذارم. اين نمونه‏اي از احاطه علمي علي (عليه‏السلام) به جهان غيب است وجهان غيب بر جهان شهادت احاطه دارد.

5 ـ در خطبه 158 خود را سخنگوي وحي معرفي مي‏كند و مي‏فرمايد:

ذلك القرآن فاسْتنطقوه ولنْ ينطق ولكن أُخبركم عنه ألا إنّ فيه علم ما يأتي والحديث عن الماضي و دواء دائكم ونظم ما بينكم.

قرآن سخن مي‏گويد، شما از قرآن بپرسيد ولي هرگز حرف نمي‏زند؛ ليكن من سخنگوي قرآنم و شما را از محتواي آن آگاه مي‏سازم. آگاه باشيد كه علم آينده، سخن از گذشته، داروي دردها و نظم امور زندگي شما در قرآن است.

حكمت ‏علوي ،ص22

? پیامبر اکرم (ص) به برخى کودکان نگریستند و فرمودند:
واى بر فرزندان آخر الزمان از ناحیهٔ پدرانشان!

? پرسیده شد: اى رسول خدا! آیا از آن رو كه پدرانشان مشرک‌اند؟

? فرمودند: نه، بلکه از پدرانى که مؤمن‌اند و به فرزندانشان چیزى از واجبات دینى نمى‌آموزند، بلکه آنان را از آموختن منع مى‌كنند و به سود اندکى از دنیا که از فرزندانشان به ایشان مى‌رسد، راضى مى‌شوند و من از آنها بیزارم و آنان نیز از من بیزارند…

? مفاتیح الحیات_آیت الله جوادی آملی