فلسفه آفرينش از ديدگاه فلسفه
كمتر كسى است كه اين سؤال را از خود يا از ديگران نكرده باشد كه هدف از آفرينش ما چه بوده؟ همواره گروهى متولد مىشوند، گروهى از جهان مى روند و براى هميشه خاموش مىشوند، مقصود از اين آمد و رفتها چيست؟
به راستى اگر ما انسانها روى اين كره خاكى زندگى نمىكرديم كجاى عالم خراب مىشد؟ و چه مشكلى به وجود مىآمد؟ آيا ما بايد بدانيم چرا آمديم و چرا مىرويم؟ و اگر بخواهيم از اين معنى آگاه شويم آيا قدرت داريم؟
و به دنبال اين سؤال، انبوهى از سؤالات ديگر فكر انسان را احاطه مىكند.
اين سؤال هر گاه از ناحيه ماديين مطرح شود ظاهرا هيچ پاسخى براى آن وجود ندارد، چرا كه ماده و طبيعت اصلا عقل و شعورى ندارد كه هدفى داشته باشد، به همين دليل آنها خود را از اين نظر آسوده كرده و معتقد به پوچى آفرينش و بى هدفى خلقتند! و چه زجرآور است كه انسان براى جزئيات زندگى خود اعم از تحصيل و كسب و كار، و درمان و بهداشت و ورزش، هدفهاى دقيق و برنامههاى منظمى در نظر گيرد، ولى مجموعه زندگى را پوچ و بى هدف بداند؟! لذا جاى تعجب نيست كه گروهى از آنان هنگامى كه در اين مسائل مىانديشند از اين زندگى پوچ و بى هدف سير مىشوند و دست به انتحار مىزنند.
اما اين سؤال را هنگامى كه يك خداپرست از خود مىكند هرگز با بن بست روبرو نمى شود زيرا از يك سو مى داند خالق اين جهان حكيم است، حتما آفرينش او حكمتى داشته، هر چند ما از آن بيخبر باشيم، و از سوى ديگر هنگامى كه به جزء جزء اعضاء خود مىنگرد براى هر يك هدف و فلسفه اى مى يابد، نه تنها براى اعضايى همچون قلب و مغز و عروق و اعصاب، بلكه اعضايى همانند ناخن ها، مژه ها، خطوط سر انگشتان، گودى كف دستها و پاها هر كدام فلسفهاى دارد كه امروز همگى شناخته شده است.
چقدر ساده انديشى است كه ما براى همه اينها هدف قائل باشيم، ولى مجموع را بى هدف بدانيم! اين چه قضاوت ساده لوحانهاى است كه ما براى هر يك از بناهاى يك شهر فلسفه اى قائل شويم، اما براى تمام آن هيچ؟! آيا ممكن است مهندسى بناى عظيمى بسازد اطاقها، سالنها، درها، دريچه ها حوض ها و باغچه ها و دكورها هر كدام روى حساب و براى منظورى ساخته شده باشد، ولى مجموعه آن بناى عظيم هيچ هدفى را تعقيب نكند؟
اينها است كه به يك انسان خداپرست و مؤمن اطمينان مىدهد كه آفرينش او هدفى بس عظيم داشته، كه بايد بكوشد و با نيروى عقل و علم آن را بيابد.
عجيب است كه اين طرفداران پوچى خلقت در هر رشته اى از علوم طبيعى وارد مىشوند براى تفسير پديده هاى مختلف دنبال هدفى مىگردند، و تا هدف را نيابند آرام نمىنشينند، حتى حاضر نيستند وجود يك غده طبيعى كوچك را در گوشهاى از بدن بيكار بدانند، و براى پيدا كردن فلسفه وجوديش ممكن است سالها مطالعه و آزمايش كنند، اما وقتى به اصل آفرينش انسان مىرسند با صراحت مى گويند هيچ هدفى ندارد! چه تناقض شگفت آورى؟! به هر حال، ايمان به حكمت خداوند از يك سو، و توجه به فلسفه هاى اجزاى وجود انسان از سوى ديگر، ما را مؤمن مى سازد كه هدفى بزرگ از آفرينش انسان بوده است.
اكنون بايد به دنبال اين هدف بگرديم و تا آنجا كه در توان داريم آن را مشخص سازيم و در مسيرش گام برداريم.
توجه به چند مقدمه مى تواند چراغها و نورافكن هايى بسازد كه اين مسير تاريك را براى ما روشن كند.
1- ما هميشه در كارهاى خود هدفى داريم كه اين هدف معمولا دفع كمبودها و نيازهاى ما است، حتى اگر به ديگرى خدمت مىكنيم يا دست گرفتارى را مىگيريم و از گرفتارى نجات مىبخشيم، و يا حتى ايثار و فداكارى مىكنيم، آنها نيز نوعى كمبود معنوى ما را بر طرف مىسازد، و نيازهاى مقدسى از ما را برآورده مىكند.
و چون در مورد صفات و افعال خدا غالبا گرفتار مقايسه با خويش مى شويم گاه ممكن است اين تصور به وجود آيه كه خداوند چه كمبودى داشت كه با خلقت ما مرتفع مىشد؟! و يا اگر در آيات فوق مى خوانيم هدف آفرينش انسان عبادت است مىگوئيم او چه نيازى به عبادت ما دارد؟
در حالى كه اين طرز تفكرها ناشى از همان مقايسه صفات خالق و مخلوق و واجب و ممكن است.
ما به حكم اينكه وجودمان محدود است، براى رفع كمبودهايمان تلاش مىكنيم، و اعمالمان همه در اين مسير است، ولى در باره يك وجود نامحدود اين معنى امكان پذير نيست، بايد هدف افعال او را در غير وجود او جستجو كنيم.
او چشم هاى است فياض و مبدئى است نعمتآفرين كه موجودات را در كنف حمايت خود مىگيرد، و آنها را پرورش داده، از نقص به كمال مىبرد، و اين است هدف واقعى عبوديت و بندگى ما، و اين است فلسفه عبادات و نيايشهاى ما كه همگى كلاسهاى تربيت براى تكامل ما است.
به اين ترتيب نتيجه مىگيريم كه هدف آفرينش ما پيشرفت و تكامل هستى ما است.
اساسا اصل آفرينش، يك گام تكاملى عظيم است، يعنى چيزى را از عدم به وجود آوردن و از نيست هست كردن، و از صفر به مرحله عدد رساندن.
و بعد از اين گام تكاملى عظيم، مراحل ديگر تكامل شروع مىشود، و تمام برنامههاى دينى و الهى در همين مسير است.
2- در اينجا سؤالى پيش مىآيد كه اگر هدف خلقت جود بر بندگان است، نه سود براى آفريدگار، و اين جود از طريق تكامل انسانها است، چرا اين خداوند جواد و كريم، از آغاز بندگان را كامل نيافريد، تا همگى در جوار قرب او جاى گيرند، و از بركات نزديكى به ذات پاكش بهره ور شوند.
جواب اين سؤال روشن است، تكامل انسانى چيزى نيست كه بتوان آن را به” اجبار” آفريد، بلكه راه طولانى و درازى است كه انسانها بايد با پاى خود آن را طى كنند، و با اراده و تصميم و افعال اختيارى خويش، طرح آن را بريزند.
آيا اگر از كسى به اجبار و با زور سرنيزه مبلغ هنگفتى براى ساختن يك بيمارستان بگيرند اين عمل هيچ اثر اخلاقى و تكامل روحى براى او دارد؟
مسلما نه، اما اگر به اراده و ميل خويش، حتى يك ريال به چنين هدف مقدسى كمك كند به همان نسبت راه كمال اخلاقى را پيموده است.
از اين سخن چنين نتيجه مى گيريم كه خداوند بايد با اوامر و تكاليف و برنامه هاى تربيتى كه وسيله پيامبران او و نيروى عقل ابلاغ مىشود، اين مسير را براى ما مشخص كند، و ما با اختيار و اراده خويش اين راه را بپيمائيم.
3- باز در اينجا سؤال ديگرى مطرح است كه وقتى بعضى توضيحات بالا را مىشنوند مىگويند: بسيار خوب، هدف از آفرينش ما تكامل انسانى، يا به تعبير ديگر قرب به پروردگار و حركت وجودى ناقص به سوى وجودى بى نهايت كامل بوده است، ولى هدف از اين تكامل چيست؟
پاسخ اين سؤال نيز با اين جمله روشن مىشود كه تكامل، هدف نهايى و يا به تعبير ديگر” غاية الغايات” است.
توضيح اينكه: اگر از محصلى سؤال كنيم براى چه درس مىخوانى؟
مىگويد: براى اينكه به دانشگاه راه يابم.
باز اگر سؤال كنيم دانشگاه را براى چه مىخواهى؟ مىگويد: براى اينكه فى المثل دكتر يا مهندس لايقى شوم.
مىگوئيم: مدرك دكترا و مهندسى را براى چه مىخواهى؟ مىگويد:
براى اينكه فعاليت مثبتى كنم و هم درآمد خوبى داشته باشم.
باز مىگوئيم: درآمد خوب را براى چه مىخواهى؟ مىگويد: براى اينكه زندگى آبرومند و مرفه ى داشته باشم.
سرانجام مىپرسيم زندگى مرفه و آبرومند براى چه مىخواهى؟
در اينجا مى بينيم لحن سخن او عوض مىشود و مىگويد: خوب، براى اينكه زندگى مرفه و آبرومندى داشته باشم، يعنى همان پاسخ سابق را تكرار مىكند.
اين دليل بر آن است كه او به پاسخ نهايى، و به اصطلاح به” غاية الغايات” كار خويش رسيده كه ما وراى آن پاسخ ديگرى نيست، و هدف نهايى را تشكيل مىدهد. اين در مسائل زندگى مادى.
در زندگى معنوى نيز مطلب همين گونه است، وقتى گفته مىشود آمدن انبياء و نزول كتب آسمانى، و تكاليف و برنامه هاى تربيتى براى چيست؟ مى گوئيم:
براى تكامل انسانى و قرب به خدا.
و اگر سؤال كنند تكامل و قرب پروردگار براى چه منظورى است؟
مىگوئيم براى قرب به پروردگار! يعنى اين هدف نهايى است، و به تعبير ديگر ما همه چيز را براى تكامل و قرب به خدا مى خواهيم اما قرب به خدا را براى خودش (يعنى براى قرب به پروردگار).
4- دگر بار سؤالى در اينجا مطرح مىشود كه در حديثى آمده است كه خداوند مى فرمايد: كنت كنزا مخفيا فاحببت ان اعرف و خلقت الخلق لكى اعرف:” من گنجى پنهان بودم، دوست داشتم شناخته شوم، خلائق را آفريدم تا شناخته شوم".
اين حديث با آنچه گفتيد چه تناسبى دارد.
در پاسخ مىگوئيم: گذشته از اينكه اين حديث يك خبر واحد است و در مسائل عقيدتى خبر واحد كارساز نيست، مفهوم حديث اين است كه شناخت خداوند براى خلق وسيله تكامل آنها است، يعنى من دوست داشتم كه فيض رحمتم همه جا را بگيرد، به همين جهت خلائق را آفريدم، و براى سير كمالى آنها، راه و رسم معرفتم را به آنان آموختم، چرا كه معرفت و شناخت من رمز تكامل آنها است.
آرى بندگان بايد ذات خداوند را كه منبع همه كمالات است بشناسند، خود را با كمالات او تطبيق دهند، و پرتوى از آن را در وجود خويش فراهم سازند، تا جرقهاى از آن صفات كمال و جلال در وجودشان بدرخشد كه تكامل و قرب به خدا جز از طريق تخلق به اخلاق او ممكن نيست، و اين تخلق فرع بر شناخت است (دقت كنيد).
5- با توجه به آنچه در فرازهاى بالا گفتيم به نتيجه گيرى نهايى نزديك مى شويم و مى گوئيم عبادت و عبوديت خدا يعنى در مسير خواست او گام برداشتن، و روح و جان را به او سپردن، عشق او را در دل جاى دادن، و خود را به اخلاق او آراستن.
و اگر در آيات فوق” عبادت” به عنوان هدف نهايى آفرينش معرفى شده مفهومش همين است كه به تعبير ديگر به عنوان” تكامل انسانى” از آن ياد مىشود.
آرى انسان كامل همان بنده راستين خدا است!
شرح دعای اللهم عرفنی نفسک
جمله سوم
«اَللّهُمَّ عَرِّفْنِی حُجَّتَکَ؛ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَنْ دِینِی»
چنان که قبلاً بیان شد، “حجّت” بر دلیلی که به وسیله آن، بر طرف مقابل احتجاج میشود و سبب غلبه بر او میگردد، اطلاق میشود. چنان که در تفسیر آیه شریفه:
«قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ». (سوره انعام، آیه ۱۴۹)
روایت شده است: روز قیامت بنده ای آورده میشود و به او گفته میشود: «هَلاّ عَمِلْتَ»؛ «چرا عمل نکردی؟ »
اگر بگوید نمی دانستم، به او گفته میشود: «هَلاّ تَعَلَّمْتَ»؛ «چرا نیاموختی؟
و این حجّت بالغه است، و همچنین به همه مخلوقات از موجودات نامرئی مثل جن و ملائکه و مخلوقاتی که فقط با چشمهای مسلح به وسایلی مثل میکروسکوپ و تلسکوپ دیده میشوند و موجودات کوچک و بزرگی که با چشم دیده میشوند، حجّت گفته میشود؛ چون اوّلاً: به همه آنها و حرکات و نظاماتی که دارند، بر وجود خدا و وجود هدف در خلقت این عالم استدلال میشود.
فَفِی کُلِّ شَیْءٍ لَهُ آیَةٌ تَدُلُّ عَلی أَنَّهُ واحِدٌ
وَللّه ِِ فِی کُلِّ تَحْرِیکِهِ وَفِی کُلِّ تَسْکِینِهِ شاهِدٌ
و ثانیا: خدا بر هر کدام از بندگانش که بر حسب حکمت لازم باشد، به کل این عالم و اجزای آن احتجاج مینماید و به وسیله انسان هم بر خود انسان احتجاج میفرماید، چنان که در حدیث است:
«الصُّورَةُ الاِْنْسانِیَّةُ هِیَ أَکْبَرُ حُجَجِ اللّه ِ عَلی خَلْقِهِ». (صورت انسان، بزرگ ترین حجت خدا بر خلقش میباشد. تفسیر صافی، قسمت تفسیر سوره حمد.)
با این حال، اطلاق حجّت مثل امام، به طور مطلق بر ائمه معصومین علیهم السلام در احادیث و روایات و ادعیه و زیارات و کلمات علما و اشعار شعرای شیعه به حدّی شده است که وقتی به طور مطلق حجّت و امام گفته میشود، ائمه معصومین علیهم السلام از آن به ذهن متبادر میگردد و گاه هم از آن اعم از امام و نبی اراده میشود، چنان که در احادیثی که دلالت دارند بر اینکه زمین خالی از حجت نبوده و خالی از حجت نخواهد ماند، همین معنی مراد است.
مثل این حدیث که ثقة الاسلام کلینی قدس سره به سند خود از حضرت صادق علیه السلام روایت نموده است:
«قالَ: ما زالَتِ الاْءَرْضُ إِلاّ وَللّه ِِ فِیها حُجَّةٌ یَعْرِفُ الْحَلالَ وَالْحَرامَ وَیَدْعُوا النّاسَ إِلی سَبِیلِ اللّه ِ»؛
«زمین هیچ گاه نخواهد ماند مگر آنکه در آن از برای خدا حجتی است که حلال و حرام را میشناسد و مردم را به سوی راه خدا میخواند».
و در حدیث دیگر میفرماید:
«إِنَّ اللّه َ أَجَلَّ وَأَعْظَمَ مِنْ أَنْ یَتْرُکَ الاْءَرْضَ بِغَیْرِ إِمامٍ عادِلٍ»؛
«به تحقیق که خدا جلیل تر و عظیم تر است از اینکه زمین را بدون امام عادل بگذارد».
و نیز در کافی از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام روایت است که فرمود:
«اَللّهُمَّ إِنَّکَ لا تُخْلِی أَرْضَکَ مِنْ حُجَّةٍ لَکَ عَلی ما خَلْقِکَ»؛
«خدایا به تحقیق که تو خالی نمی گذاری زمینت را از حجتی از طرف تو بر خلقت».
و نیز از حضرت صادق علیه السلام روایت نموده است که فرمود:
«إِنَّ الاْءَرْضَ لا تَخْلُو إِلاّ وَفِیها إِمامٌ کَیْما إِنْ زادَ الْمُؤْمِنُونَ شَیْئا رَدَّهُمْ، وَإِنْ نَقَصُوا شَیْئا أَتَمُّوا لَهُمْ»؛
«به تحقیق که زمین خالی نخواهد ماند مگر آنکه در آن امامی باشد که اگر مؤمنین چیزی را در دین زیاد نمایند ایشان را برگرداند و اگر چیزی را کم
و اخبار معتبر در این معنی بسیار است، حتی در این احادیث است که: اگر در روی زمین باقی نماند مگر دو نفر، یکی از آنها حجت و امام بر دیگری خواهد بود. از جمله نصوصی که دلالت دارد بر اینکه زمین هیچ زمانی خالی از وجود حجت و امام نیست، این فقره از دعای ۴۷ صحیفه سجادیه است:
«اللّهُمَّ إِنَّکَ أَیَّدْتَ دِینَکَ فِی کُلِّ أَوانٍ بِإِمامٍ أَقَمْتَهُ عَلَما لِعِبادِکَ، وَمَنارا فِی بِلادِکَ بَعْدَ أَنْ وَصَلْتَ حَبْلَهُ بِحَبْلِکَ، وَجَعَلْتَهُ الذَّرِیعَةَ إِلی رِضْوانِکَ، وَافْتَرَضْتَ طاعَتَهُ وَحَذَّرْتَ مَعْصِیَتَهُ، وَأَمَرْتَ بِامْتِثَالِ أَوامِرِهِ، وَالاِْنْتِهاءِ عِنْدَ نَهْیِهِ، وَأَلاّ یَتَقَدَّمَهُ مُتَقَدِّمٌ، وَلا یَتَأَخَّرَ عَنْهُ مُتَأَخِّرٌ، فَهُوَ عِصْمَةُ اللاّآئِذِینَ، وَکَهْفُ الْمُؤْمِنِینَ وَعُرْوَةُ الْمُتَمَسِّکِینَ وَبَهآءُ الْعالَمِینَ»؛
پاسخ به يك سؤال
سؤال ديگرى كه در اينجا مطرح مىشود اين است كه اگر خداوند بندگان را براى عبوديت آفريده است پس چرا گروهى راه كفر را پيش مىگيرند؟
آيا ممكن است اراده خداوند از هدفش تخلف پذيرد؟
كسانى كه اين ايراد را مىكنند در حقيقت اراده تكوينى و تشريعى را با هم اشتباه كردهاند زيرا هدف عبادت اجبارى نبوده، بلكه عبادت و بندگى توأم با اراده و اختيار است، و در چنين زمينهاى هدف به صورت آماده كردن زمينه ها تجلى مىكند، فى المثل هنگامى كه گفته مىشود من اين مسجد را براى نماز خواندن مردم درست كردهام، مفهومش اين است آن را آماده براى اين كار ساختهام نه اينكه مردم را به اجبار به نماز وادارم، همچنين در موارد ديگر مانند ساختن مدرسه براى تحصيل و بيمارستان براى درمان و كتابخانه براى مطالعه.
به اين ترتيب خداوند اين انسان را آماده براى اطاعت و بندگى ساخته و هر گونه وسيله را اعم از عقل و عواطف و قواى مختلف را از درون و پيامبران و كتب آسمانى و برنامههاى تشريعى را از برون براى آنها فراهم نموده است.
مسلم است اين معنى در مؤمن و كافر يكسان است هر چند مؤمن از امكانات خود بهرهبردارى نموده و كافر ننموده است.
لذا در حديثى از امام صادق ع مىخوانيم كه وقتى از تفسير اين آيه :(وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ) از آن حضرت سؤال كردند، فرمود:
خلقهم للعبادة:” آنها را براى عبوديت آفريده است".
راوى مىگويد: سؤال كردم: خاصة ام عامة؟” آيا گروه خاصى منظور است يا همه مردم"؟
امام فرمود: عامة:” همه مردم”
و در حديث ديگرى از همان امام ع نقل شده كه وقتى از تفسير اين آيه سؤال كردند فرمود:
خلقهم ليأمرهم بالعبادة:
” آنها را آفريد تا دستور عبادت به آنها دهد".
اشاره به اينكه هدف اجبار به عبادت و بندگى نبوده بلكه زمينه سازى براى آن بوده است، و اين در حق عموم مردم صادق مىباشد.
تفسير نمونه، ج22، ص: 398
هدف خلقت انسان از ديدگاه قرآن
وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ (56 ذاریات)
56- من 0 جن و انس را نيافريدم جز براى اينكه عبادتم كنند (و از اين طريق تكامل يابند و به من نزديك شوند).
از مهمترين سؤالاتى كه هر كس از خود مىكند اين است كه” ما براى چه آفريده شدهايم"؟ و” هدف آفرينش انسانها و آمدن به اين جهان چيست"؟
توضيح اينكه: بدون شك هر فرد عاقل و حكيمى كه كارى انجام مىدهد هدفى براى آن در نظر دارد، و از آنجا كه خداوند از همه عالمتر و حكيمتر است بلكه با هيچ كس قابل مقايسه نيست اين سؤال پيش مىآيد كه او چرا انسان را آفريد؟ آيا كمبودى داشت كه با آفرينش انسان بر طرف مىشد؟! آيا نيازى داشته كه ما را براى پاسخگويى به آن آفريده است؟! در حالى كه مىدانيم وجود او از هر جهت كامل و بى نهايت در بى نهايت است و غنى بالذات.
پس طبق مقدمه اول بايد قبول كنيم كه او هدفى داشته، و طبق مقدمه دوم بايد بپذيريم كه هدف او از آفرينش انسان چيزى نيست كه بازگشت به ذات پاكش كند.
از سوى ديگر در آيات قرآن تعبيرهاى مختلفى در باره هدف آفرينش انسان شده است: در سوره (ملك- 2) مساله آزمايش و امتحان انسانها از نظر” حسن عمل” به عنوان يك هدف معرفى شده است.
در سوره (طلاق- 12)،” علم و آگاهى از قدرت و علم خداوند” به عنوان هدفى براى آفرينش آسمانها و زمين (و آنچه در آنها است) ذكر شده است.
در سوره (هود- 118 و 119) ،رحمت الهى هدف اصلى آفرينش انسان است.
اما آیه مورد بحث(56 ذاریات) تنها روى مساله عبوديت و بندگى تكيه مىكند، و با صراحت تمام آن را به عنوان هدف نهايى آفرينش جن و انسان معرفى مىنمايد.
اندكى تامل در مفهوم اين آيات ، و آنچه مشابه آن است، نشان مىدهد كه هيچ تضاد و اختلافى در ميان آنها نيست، در واقع بعضى هدف مقدماتى، بعضى متوسط و بعضى هدف نهايىاند و بعضى نتيجه آن.
هدف اصلى همان” عبوديت” است كه در آيات مورد بحث به آن اشاره شده، و مساله” علم و دانش” و” امتحان و آزمايش” اهدافى هستند كه در مسير عبوديت قرار مىگيرند، و” رحمت واسعه خداوند” نتيجه اين عبوديت است.
باين ترتيب روشن مىشود كه ما همه براى عبادت پروردگار آفريده شدهايم، اما مهم اين است كه بدانيم حقيقت” عبادت” چيست؟
آيا تنها انجام مراسمى مانند ركوع و سجود و قيام و قعود و نماز و روزه منظور است؟ يا حقيقتى است ما وراى اينها؟ هر چند عبادات رسمى نيز همگى واجد اهميتند.
” عبوديت"- آن گونه كه در متون لغت آمده- اظهار آخرين درجه خضوع در برابر معبود است، و به همين دليل تنها كسى مىتواند معبود باشد كه نهايت انعام و اكرام را كرده است و او كسى جز خدا نيست.
بنا بر اين عبوديت نهايت اوج تكامل يك انسان و قرب او به خدا است.
عبوديت نهايت تسليم در برابر ذات پاك او است.
عبوديت اطاعت بى قيد و شرط و فرمانبردارى در تمام زمينههاست.
و بالآخره عبوديت كامل آن است كه انسان جز به معبود واقعى يعنى كمال مطلق نينديشد، جز در راه او گام بر ندارد، و هر چه غير او است فراموش كند، حتى خويشتن را!
و اين است هدف نهايى آفرينش بشر كه خدا براى وصول به آن ميدان آزمايشى فراهم ساخته و علم و آگاهى به انسان داده، و نتيجه نهائيش نيز غرق شدن در اقيانوس” رحمت” او است.
در حديثی از امام صادق عليه السلام مىخوانيم كه امام حسين ع در برابر اصحابش آمد و چنين فرمود:
خداوند بزرگ بندگان را نيافريده مگر به خاطر اين كه او را بشناسند، هنگامى كه او را بشناسند عبادتش مىكنند، و هنگامى كه بندگى او كنند از بندگى غير او بى نياز مىشوند .
تفسير نمونه، ج22
شرح دعا اللهم عرفنی نفسک
جمله دوم:
«اَللّهُمَّ عَرِّفْنِی رَسُولَکَ؛ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی رَسُولَکَ لَمْ أَعْرِفْ حُجَّتَکَ»
به طور کلی شک نیست که معرفت نبوّت و رسالت عامه مقدم بر امامت عامّه است؛ یعنی شناخت اینکه بر خدا لازم است (بر حسب قاعده لطف و به مقتضای ربّانیت و رحمانیت و هادویت و فیّاضیت و برای اتمام حجّت بر بندگان، اینکه نقض غرض از آفرینش انسان پیش نیاید) پیغمبر بفرستد تا بندگان را در فکر و عمل راهنمایی کنند و به آنها برنامه بدهند، بر شناخت اینکه پس از پیغمبر نیز باید شخصی که معصوم باشد و افعال و اقوالش حجّت باشد، از جانب خدا و به وسیله پیغمبر منصوب و معین گردد، مقدّم میباشد، چنان که معرفت نبوّت و رسالت خاصّه نیز بر معرفت امامت خاصه مقدم است؛
یعنی شناخت اینکه شخص شخیص صاحب خُلق عظیم حضرت خاتم الانبیا صلی الله علیه و آله، پیغمبر و رسول خدا است، بر شناخت شخص امامان و اولیای امر بعد از آن حضرت مقدم است، و چنان که کسی معرفت به نبوّت عامه نداشته باشد، معرفت به امامت عامه که مترتب بر آن است، حاصل نخواهد شد.
همچنین اگر معرفت به نبوّت خاصه و اینکه شخص حضرت خاتم الانبیا صلی الله علیه و آله پیغمبر است، پیدا نکرده باشد، معرفت خلفا و اوصیا و اولیای امور بعد از آن حضرت، بی مفهوم و غیر قابل تصور است.
با این همه، در این دعا، مقصود از نبی در جمله اوّل و رسول در این جمله، شخص حضرت رسول اکرم محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله است، چنان که مقصود از حجت نیز شخص حضرت خاتم الاوصیا، امام عصر ارواحنا فداه است.
و چنان که در شرح جمله اوّل توضیح داده شد، دعا کننده به نبوّت رسالت رسول اعظم صلی الله علیه و آله و ولایت حضرت حجة بن الحسن عجل اللّه تعالی فرجه معرفت دارد، مقصودش از این دعا و طلب معرفت یا مسألت ثبات و بقای بر آن، یا کمال معرفت و نیل به درجات بالاتر است و یا اینکه از خدا میخواهد که خودش به مقتضای «إِنَّ قُلُوبَ بَنِی آدَمَ بَیْنَ اصْبَعَیْنِ مِنْ أَصابِعِ الرَّحْمنِ یُصَرِّفُها کَیْفَ یَشآءُ» و «الْعِلْمُ نُورٌ یَقْذِفُهُ اللّه ُ فِی قَلْبِ مَنْ یَشآءُ» نسبت به مقامات رسول اکرم صلی الله علیه و آله در قلب او معرفت القا فرماید.
واضح است که درجات معرفت به پیغمبر نیز متفاوت است، کمترین مراتب آن این است که او را در ابلاغ تعالیم و تکالیف و اوامر و نواهی خدا بین خالق و خلق واسطه و سفیر و فرستاده و صاحب معجزه و معصوم بداند.
مراتب بعدی معرفت این است که: آن حضرت را اشرف و افضل تمام ممکنات از ملائکه و انبیا و دیگران، و خُلق اعظم و اعظم خلق
اقرب و نزدیک تر از هر مخلوقی خدا بداند به حدّی که جبرئیل نیز در لیلة المعراج از ادامه صعود و همراهی با آن حضرت بازماند، که گفت:
«لَیْسَ لِی أَنْ أَجُوزَ هذَا الْمَقامَ»؛
«برای من گذشتن (و پیش رفتن) از این مقام نیست».
و از آن حضرت روایت است که فرمود:
«لِی مَعَ اللّه ِ وَقْتٌ لا یَسَعُهُ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَلا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ».
و بنابراین عرفان و شناخت چنین پیغمبری در شناخت و مقام حجت و جانشینان و خلفای او کمال تأثیر را خواهد داشت؛ زیرا جانشین و خلیفه باید منعکس کننده اوصاف و مقامات کسی که از او خلافت مینماید، باشد و نمونه او و اعمال او و رفتار او استمرار بخش دعوت و حرکت او باشد، و اگر پیغمبر را نشناسد یا در معرفت او قصور یا وقوف داشته باشد به همان مقدار حجت خدا و خلیفه پیغمبر را نشناخته است.
لذا مطالعه تاریخ زندگی پیغمبر صلی الله علیه و آله و تأمّل و تفکّر در حالات و شؤون و مقامات و مواقف آن حضرت و تلاش برای دریافت رسالت آن حضرت که اعظم و خاتم رسالات آسمانی و جامع جمیع رهنمودها به سعادات دنیوی و اخروی و مادّی و معنوی است، برای افزایش و گسترش و استحکام معرفت آن حضرت و خلفای او و بلکه برای تکمیل و تقویت معرفت اللّه لازم، و مطلبی است که سالک الی اللّه و طالب مقامات عرفانی نباید از آن غافل بماند.