آنچه که امروز برای جامعه اسلامی ما روشن است، این است که امام حسین (ع) رهبر بزرگ نهضت عاشورا برای حرکت مقدس خویش هم تعیین هدف فرموده و هم اهداف مقدس نهضت را اعلام فرموده‌اند: احیای سنت رسول (ص)، طلب اصلاح، امر به معروف و نهی از منکر و…این اجزاء قسمتهای مختلف یک پیکره را تشکیل می‌دهند که همان «عمل صالح سیاسی» است که به قصد انجام تکلیف الهی صورت پذیرفته است.اصولا اعتقاد به هدفدار بودن و برنامه‌دار بودن قیام عاشورا برای ما شیعیان یک اعتقاد کلامی است، زیرا نمی‌توان از امام معصوم (ع) - العیاذ بالله - انتظار صدور عمل لغو داشت.اما سؤال در اینجاست که علی رغم اینکه این مسأله یک اندیشه مسلم و روشن اسلامی است، به چه دلیل حضرت امام خمینی (ره) در موارد متعددی به یادآوری و تأکید بر آن اهتمام فرموده‌اند؟ایشان در یکی از بیاناتشان پیرامون سیدالشهدا (ع) می‌فرمایند:

«… او می‌دانست که چه می‌کند و کجا می‌رود و هدفش چیست…»

تأکید رهبر کبیر انقلاب اسلامی بر هدفدار بودن نهضت عاشورا و قرار دادن این اصل به عنوان یک پیش فرض اساسی می‌تواند به دلایل زیر باشد:

1- کج‌فهمیها و بعضا غرض‌ورزی برخی مستشرقین که نهضت عاشورا را یک حرکت کور نظامی در چارچوب رقابتهای قومی عرب ارزیابی نموده‌اند، یا آن را یک تراژدی دانسته‌اند که حاصل ماجراجویی آن هم بر پایه وعده‌های حساب نشده کوفیان بود.بدیهی است با توجه به ترجمه و انعکاس وسیع آثار مستشرقین غربی در جامعه اسلامی، این دیدگاه مکانیکی در تحلیل نهضت عاشورا چقدر می‌توانست در انحراف افکار مسلمین خصوصا طبقه تحصیلکرده و روشنفکر مؤثر واقع شود و اهداف ظریف و بلند مدت این قیام مقدس را از منظر ملتها دور نگه دارد.

2- وجود نوعی طفره روی و باطنی‌گری و پنهان کاری نسبت به بیان اهداف اصلی قیام عاشورا در درون جامعه اسلامی تا قبل از اوجگیری نهضت امام خمینی (ره). (اصولا حرکت امام حسین (ع) برای محو اندیشه ارجاء بود)

3- برخوردار صرفا عاطفی با قضیه عاشورا و عدم تبیین کامل و صحیح مبانی عقلی و دینی این قیام.

4- بهره‌گیری امام خمینی (ره) از مفاهیم عاشورایی به عنوان «مفاهیم واسط» جهت تبیین مبانی انقلاب اسلامی.

تبیین اهداف اساسی نهضت عاشورا ریسمانی بود که مجموعه این مفاهیم دینی و انقلابی را به هم متصل می‌نمود.

شبکه اهداف نهضت عاشورا از دیدگاه امام خمینی - غلامرضا ذاکر صالحی

فرهنگ «عاشورا»، زمینه‌ساز فرهنگ «انتظار» است. «انتظار» ادامه عاشورا است و چشم به راه حسین دیگری نشستن در کربلایی به وسعت جهان.فرهنگ «عاشورا» آن چنان در روح انسان‌ها، رسوخ کرده و آتش عشقش، شراره‌ای در دل‌ها انداخته که بدون تردید، مؤثرترین و پایدارترین عنصر فرهنگ‌ساز، برای شیعیان و تمامی انسان‌های آزاده عالم است. به گفته امام راحل (ره): «ما هر چه داریم از محرم و صفر داریم».

عاشورا و انتظار - مسعود پورسیدآقایی

دو آرزو در روایات ما مطلوب است؛ یکی بودن در کربلا و شهادت در رکاب حسین و دیگری فیض جهاد و شهادت در رکاب امام مهدی (ع):«یا لیتنی کنت معکم فافوز فوزاً عظیما» [1]

«اللهم انی اجدّد له فی صبیحة یومی هذا… و اجعلنی من انصاره… و المستشهدین بین یدیه… فاخرجنی من قبری مؤتزراً کفنی شاهراً سیفی…» [2] .

……………………………………

[1] مفاتیح الجنان، زیارت مطلقه امام حسین ((ع)).
[2] همان، دعای عهد.

عاشورا و انتظار - مسعود پورسیدآقایی

امام که در همه حال مهربان‌تر از خود افراد برای خودشان است، هیچگاه از هدایت انسان‌ها دست نمی‌کشد لذا رو به لشکر دشمن کرد و فرمود: ای مردم! من بدون دعوت به سوی شما نیامده‌ام، بلکه شما به من نامه نوشتید و اصرار کردید تا به سوی شما بیایم.
لشکر دشمن که جوابی نداشتند، از خجالت سکوت کردند.
سپس امام علیه السلام به آنها گفت: حال اگر شما پشیمان شده‌اید، برمی‌برگردیم.
حرّ که فرماندهی یکی از لشکرهای دشمن را به عهده داشت در جواب امام گفت: من نمی‌توانم بگذارم که شما برگردید بلکه می‌بایست با ما به کوفه، نزد ابن‌زیاد بیایید.
امام‌علیه السلام از گفتار حرّ ناراحت شد و گفت: مادرت در عزایت اشک بریزد، از ما چه می‌خواهی؟ حرّ در جواب گفت: اگر هر کس دیگری بود جوابش را می‌دادم ولی چه کنم که مادر تو فاطمه «سلام‌اللَّه» است.
حرّ که محبّت اهل بیت علیهم السلام را در دل داشت و حقانیت آنها را دریافته بود بالاخره توبه نمود و در این جریان سربلند بیرون آمد و شبانه به امام پیوست.
روز هفتم محرم عُمر سعد با چهار هزار نفر به کربلا رسید و به دستور ابن زیاد آب را بر امام حسین علیه السلام و یارانش بست. یکی از یاران امام حسین علیه السلام از امام اجازه گرفت و به نزد عُمرسعد رفت تا او را موعظه کند ولی سخنانش در او اثر نکرد و برگشت. امام دوباره آنان را نصیحت کرد امّا اثری نبخشید پس در آخر فرمود: «چه کنم که لقمه‌های حرامی که خورده‌اید و گوشت و پوستتان ازآن روییده نمی‌گذارد تا شما حرف حقّ را درک کنید». امام علیه السلام با این سخن به همه فهماند که لقمه حرام تا چه حدّ بر انسان اثر دارد که نمی‌گذارد حتّی حرف بهترین بنده خدا را درک کند.
امام حسین علیه السلام - جمعی از نویسندگان

در نهضت حسيني عوامل متعددي دخالت داشته است، و همين امر سبب شده است كه اين حادثه با اينكه از نظر تاريخي و وقايع سطحي، طول و تفصيل زيادي ندارد، از نظر تفسيري و از نظر پي بردن به ماهيت اين واقعه بزرگ تاريخي، بسيار بسيار پيچيدگي اين داستان است از نظر عناصري كه در به وجود آمدن اين حادثه مؤثر بوده اند. ما در اين حادثه به مسائل زيادي بر مي‌خوريم: در يك سخن از بيعت خواستن از امام حسين و امتناع امام ازبيعت كردن است.
در جاي ديگر، امام به طور كلي بدون توجه به مسأله بيعت خواستن و امتناع از بيعت و بدون اينكه اساسا توجهي به اين مسأله بكند كه مردم كوفه از او بيعت خواسته اند، او را دعوت كرده اند يا نكرده اند، از اوضاع زمان و وضع حكومت وقت، انتقاد مي‌كند، شيوع فساد را متذكر مي‌شود، تغيير ماهيت اسلام را يادآوري مي‌كند، حلال شدن حرامها و حرام شدن حلالها را بيان مي‌نمايد؛ و آن وقت مي‌گويد وظيفه يك مرد مسلمان اين است كه در مقابل چنين حوادثي ساكت نباشد. در اين مقام مي‌بينيم امام نه سخن از بيعت مي‌آورد و نه سخن ازدعوت. نه سخن از بيعتي كه يزيد از او مي‌خواهد، و نه سخن از دعوتي كه مردم كوفه از او كرده اند.
قضيه از چه قرار است؟ آيا مسأله، مسأله، بيعت بود؟ آيا مساله مساله دعوت بود؟ آيا مساله، مساله اعتراض و انتقاد و يا شيوع منكرات بود؟ كدام يك از اين قضايا بود؟ اين مساله را ما بر چه اساس توجيه كنيم؟ به علاوه چه تفاوت واضح و مبيني ميان عصر امام، يعني دوره يزيد با دوره‌هاي قبل بوده؟ بالخصوص با دوره معاويه كه امام حسن عليه السلام با معاويه صلح كرد، ولي امام حسين عليه السلام به هيچ وجه سر صلح با يزيد نداشت و چنين صلحي را جايز نمي شمرد. حقيقت مطلب اين است كه همه اين عوامل، مؤثر و دخيل بوده است. يعني همه اين عوامل وجود داشته و امام در مقابل همه اين عوامل عكس العمل نشان داده است. پاره اي از عكس العملها و عملهاي امام بر اساس امتناع از بيعت است، پاره اي از تصميمات امام بر اساس دعوت مردم كوفه است و پاره اي بر اساس مبارزه، با منكرات و فسادهايي كه در آن زمان به هر حال وجود داشته است. همه اين عناصر، در حادثه كربلا كه مجموعه اي است از عكس العملها و تصميماتي كه از طرف وجود مقدس اباعبدالله عليه السلام اتخاذ شده دخالت داشته است.

استاد مطهری٬ نهضت حسینی