مقدمه
زیارت اربعین، به عنوان یکی از باشکوه‌ترین تجمع‌های مذهبی جهان، فراتر از یک سفر معنوی صرف، یک نظام تربیتی جامع است که هم بر ساختار شخصیتی فرد و هم بر روابط اجتماعی جامعه تأثیر عمیقی می‌گذارد. دکتر عنایت الله شریفی در تحقیقات خود، این زیارت را به عنوان یک پدیده تربیتی-تمدنی تحلیل کرده و نشان می‌دهد که چگونه این حرکت عظیم، می‌تواند انسان‌ها را در مسیر کمال فردی و اجتماعی هدایت کند.

۱. تربیت فردی در پرتو زیارت اربعین:
زیارت اربعین با تکیه بر مفاهیم عاشورایی، به‌صورت مستقیم بر ابعاد روحی، اخلاقی و رفتاری فرد تأثیر می‌گذارد:

الف) رشد معنوی و تقویت ایمان
- پیاده‌روی اربعین به مثابه یک عبادت پویا، موجب تقویت رابطه انسان با خدا می‌شود.
- ذکر و دعا در طول مسیر، تمرینی برای دل‌زدگی از دنیا و توجه به آخرت است.
- شور عاشورایی و یادبود شهدای کربلا، عشق به اهل‌بیت (ع) و پایبندی به ارزش‌های دینی را زنده نگه می‌دارد.

ب) پرورش فضایل اخلاقی
- صبر و استقامت: تحمل سختی‌های مسیر، روحیه مقاومت در برابر مشکلات زندگی را تقویت می‌کند.
- تواضع و فروتنی: خدمت به دیگران در طول سفر، تکبر و خودخواهی را از بین می‌برد.
- انفاق و سخاوت: فرهنگ اطعام و میزبانی در مسیر کربلا، روحیه بخشندگی را نهادینه می‌کند.

ج) خودسازی و مبارزه با نفس
- مراسم سوگواری و یادآوری قیام امام حسین (ع)، فرد را به بازنگری در رفتارهای خود وادار می‌کند.
- الگوگیری از شهیدان کربلا، انگیزه‌ای برای جهاد اکبر (مبارزه با هوای نفس) ایجاد می‌کند.

۲. تربیت اجتماعی و تمدنی زیارت اربعین
این زیارت، تنها یک حرکت فردی نیست، بلکه یک نهضت جمعی است که می‌تواند ساختارهای اجتماعی را متحول کند:

الف) وحدت و همبستگی امت اسلامی
- حضور میلیون‌ها نفر از ملیت‌ها، مذاهب و قومیت‌های مختلف در کنار هم، اتحاد اسلامی را به نمایش می‌گذارد.
- کمرنگ شدن اختلافات: در این مسیر، همه زائران بی‌توجه به مرزهای جغرافیایی و سیاسی، یکدل و هم‌هدف حرکت می‌کنند.

ب) مسئولیت‌پذیری اجتماعی
- خدمت‌رسانی داوطلبانه: زائران در قالب گروه‌های جهادی به اطعام، اسکان و درمان یکدیگر می‌پردازند که این کار، روحیه تعاون و نوعدوستی را تقویت می‌کند.
- احیای فرهنگ عاشورا: یادآوری قیام امام حسین (ع) در برابر ظلم، عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی را در جامعه زنده نگه می‌دارد.

ج) تقویت روحیه جهادی و مقاومت
- زیارت اربعین پیام مبارزه با استکبار را به جهانیان منتقل می‌کند.
- این حرکت نشان می‌دهد که امت اسلام می‌تواند در سایه ولایتمداری و ایثار، در برابر هرگونه ستم ایستادگی کند.

بنابراین زیارت اربعین یک مدرسه انسان‌سازی است که هم در بعد فردی (تربیت نفس، تقویت ایمان و اخلاق) و هم در بعد اجتماعی(وحدت، مسئولیت‌پذیری و مبارزه با ظلم) اثرگذار است. این زیارت، با الهام از قیام عاشورا، الگویی زنده از یک جامعه اسلامی پویا ارائه می‌دهد که می‌تواند در برابر چالش‌های دنیای مدرن مقاومت کند.

پیامبر اکرم صل الله علیه و آله:

«إنَّ لِقَتْلِ الْحُسَینِ حَرَارَةً فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لَا تَبْرُدُ أَبَداً»
(به‌راستی که شهادت حسین (ع) آتشی در دل‌های مؤمنان برافروخت که هرگز سرد نمی‌شود).

منبع: زیارت اربعین و نقش آن در تربیت فردی و اجتماعی انسان(بر اساس پژوهش‌های دکتر عنایت الله شریفی).