«صراط» در قرآن به شکل مفرد و «سبل» به صورت جمع به کار رفته است. این بدان معناست که اساسا برای خود صراط امکان تعدد و تکثر ، نه در عالم ثبوت و نه احیانا در عالم اثبات وجود ندارد، لیکن در درون صراط، امکان تعدد و تکثر راه‌ها و سُبُل جزئی و کلی وجود دارد. به عبارت دیگر، اساسا صراط به جهت بی حد و حصر بودن خیرات و خوبی‌ها درآن، امکانی برای دوئیت در خیرِ مطلق وجود ندارد، ولی سبیل به جهت محدود بودن خیرات و نیکی‌های وجودی، تعدد و تکثر در آن ممکن می‌شود. همین محدودیت در خیر و نیکیِ سبیل‌ها و نیاز هریک به دیگری، آنها را در درون صراط به هم پیوسته و وابسته کرده و شبکه‌ای از خیرات و نیکی‌ها را در عرصۀ اجتماعی بوجود می‌آورد. وجود خیرات محدود در جمعیت نیکان موجب نوعی از وفاق و انسجام و دوری از تنازع و شقاق می‌شود هرچند که نیکی‌ها درآن کم و شاید ناچیز باشد. به دیگر بیان، تأکید بر اصل خیر و خوبی هرچند محدود و ناقص ظرفیت چسبندگی اجتماعی را دارد هرچند که نتواند یک خیر کلی و سره‌ای را بوجود آورد. عمل نیک به جهت نیک بودن‌اش، خود زبان مشترکی است با نیکان دیگر و نیکی‌هایی که دیگران انجام می‌دهند.
مهم اینکه، تحقق عینی شبکۀ نیکی‌ها در جامعه از سبل جزئی به سبل کلی سیر می‌کند و هر میزان محدودیت‌ها در بستر اجتماعی کمتر می‌شود و نیکی‌های آن بیشتر می‌گردد سبیل جزئی به سبیل بزرگ‌تر و کلی‌تری تبدیل می‌شود. با تبدیل شدن سبل جزئی به سبل کلی، محدودیت‌ها همچنان کمتر و کمتر شده، ظرفیت‌ها مجددا فزونی می‌یابد، و آنگاه تعدد و تکثر سبل کمتر می‌شود و وحدت و درهم‌تنیدگی وجودی به جای آن می‌نشیند. با شکل‌گرفتن سبل کلی و کلان و پیوستن این سبل کلان، شاهراهِ صراط عینیت و تحقق می‌یابد. در این تفسیر، صراط مستقیم هرچند در دقیق بودن‌اش تیز است و برای سُبُل طاغوت و راه‌های باطل بسیار باریک و تنگ است، ولی در نسبت به نیکان و نیکی‌ها هیچ تنگنایی ندارد و بلکه می‌تواند خوبی‌ها و نیکی‌های نامتناهی‌ای را می‌تواند در خود جمع بکند و از انباشت خیرات نامتناهی به یک صراط نامتناهی دست پیدا کند.( حبيب الله بابایی)

تدبر در آیه

«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَميعاً فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(مائده:105):
ای اهل ایمان! مراقب ایمان و ارزشهای معنوی خود باشید؛ اگر شما هدایت یافتید، گمراهی کسی که گمراه شده به شما زیانی نمی رساند. بازگشت همه شما به سوی خداست؛ پس شما را از آنچه انجام می دادید آگاه خواهد کرد.

در این آیه شریفه خداوند خطاب به ایمان آورندگان می فرماید: بر شما باد خودتان! مرحوم علامه طباطبایی (رض) ذیل این آیه شریفه در تفسیر المیزان می فرماید: «این آیه نه تنها منافاتی با امر به معروف و نهی از ز منکر و سایر تکالیف اجتماعی ندارد، بلکه مؤید آن است». اگرچه به نگاه اولی به نظر می رسد این آیه انسان را به سمت فردیت سوق می دهد اما این که اگر به خودتان بپردازید، ضلالت دیگران به شما آسیب نمی رساند، نشان دهنده آن است که مقصود خداوند سبحان، فرد در مقابل جمع نیست، بلکه آنچه مورد نظر است، هویت جمعی مؤمنان است که می فرماید ای مؤمنان خواستان به جمع خودتان باشد؛ یعنی یک روح واحد خطاب شده است؛ اگر در این امر جمعی خودتان دقت داشته باشید، کسی خارج از جمع شما نمی تواند به شما آسیب بزند. لذا همین آیه حیثیت جمعی و هویت جمعی جامعه ایمانی را مورد تأکید قرار می دهد که بر شما باد خودتان» پس در اینجا انسان مؤمن مخاطب است که اعم از فرد و جمع است. البته نقطه شروع این خطاب، فرد مؤمن است اما غایت و انتهای سیر این خطاب متوجه جامعه ایمانی و روح جمعی مؤمنین است.

به بیان دیگر فردی مخاطب این آیه است که ابتدا خودش راه بیفتد و حرکت کند و سپس این من خود را توسعه دهد و دیگران را هم همراه سازد و حرکت دهد، اگر فرد به راه افتاد، دیگران را هم به راه می کشاند و همراه خود می کند؛ اما اگر از خود شروع نکرد و ابتدا نیت نمود تا دیگران را هدایت کنند، نه تنها سایر مردم را به جایی نمی برد، بلکه چه بسا خود هم از راه هدایت خارج شودا پس معنای «عليكم أنفسكم» این است که راه هدایت دیگران از خودسازی می گذرد و انسان رفته رفته خواهد توانست برای دیگران به اندازه ای که می تواند امامت و راهبری داشته باشد. امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید: «من نصب نفسه للناس اماما فلیبدا بتعلیم نفسه قبل تعلیم غیره» ( حکمت 73)؛ یعنی کسی که خود را در مقام رهبری و امامت مردم قرار می دهد، باید پیش از تعلیم دیگران به تعلیم و تربیت خود مشغول شود.

پس «عَلَيْكُم أَنفُسَكُم»، هم فرد را خطاب قرار می دهد و هم جمع مؤمنین را خطاب قرار می دهد. انسان در هر مرتبه ای که هویت خود را تعریف کند، خطاب خداوند متعال به او تعلق می گیرد که مراقب خود باش! در لایه اول به فرد می گوید مراقب خود باش! در لایه بعد، به هویت جمعی یک خانواده می گوید مراقب خود باش و خود را حفظ کن. در لایه بعد به یک تشکیلات ایمانی خطاب می کند که هویت خود را مراقبت کن! اگر تشکیلات خود را بر مدار تقوا حفظ کردید، اضلال دیگران به شما آسیب نمی رساند. در مرتبه بعـد هــم به کلیت یک جامعه ایمانی در مقابل جوامع کفر همین خطاب را بیان می کند. اگر بپذیریم که خطاب «یا ایها الذین آمنوا»، بنا بر آنچه که در بیان آیات ابتدایی سوره مانده آمده، بیان کننده یک عهد جمعی برای مؤمنین است. این آیه شریفه بیان کننده عهد جمعی مراقبه و تقوای جمعی در تشکیلات ایمانی است و خداوند متعال امر فرموده است که تشکیلات ایمانی مؤمنین در هویت جمعی و «ما»ی جمعی خود مراقبه داشته باشد و تقوای جمعی را رعایت کند. این امر به تقوا همه مراتبی که در تقوای فردی مطرح است را می تواند در بر بگیرد و حرکت تشکیلات ایمانی در مراتب مراقبه و تقوای الهی را معنادار سازد؛ به عنوان نمونه به وزان مشارطه، مراقبه و محاسبه یک تشکیلات ایمانی می تواند برنامه ریزی سالانه داشته باشد بر انجام آن برنامه مراقبه کند و دائماً روند انجام آن ارزیابی کند. آنگاه خواهد دید که در انتهای یک سال، به خود رنگ تقوا زده است، نسبت خود را با نظام الهی و انجام تکلیف الهی در مسیری کاملاً سلوکی و توحیدی قرار داده است.

خداوند در آیات مربوط به جعل ولایت در غدیر خم در ابتدای همین سوره می فرماید: «الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ دينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْن»(مائده:3)، با وجود نعمت ولایت «فلا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنَ» یعنی از دیگران بیمناک نباشید، بلکه از خودتان در نسبت با خداوند متعال بیمناک باشید؛ زیرا شما دیگر چیزی برای وصول به ولایت الهی کم ندارید و راه برای شما هموار شده است؛ لذا دیدیم که بعد از غدیر، اسلام از نفاق داخلی آسیب دید، نه از کفر خارجی! این بیان عبارت اخرای این است که می فرماید: «عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ» يعنى بر شما باد خودتان! اگر شما جامعه مؤمنین، هدایت شوید گمراهی دیگران به شما ضرری نمی رساند؛ پس ابتدا باید در تشکیلات ایمانی خود، اولاً به هدایت خود به مثابه «من شامل جمع» بپردازید و سپس بدانید و ایمان داشته باشید که اگر این من واحد شکل گرفت و روح جمعی در ذیل نعمت ولایت محقق شد، آنگاه تحرکات دشمن، راه به جایی نخواهد برد.

برای شناخت حق ماه مبارک رمضان و اهتمام در ادای حق آن باید بیندیشیم هدف از روزه چه بوده و چرا خداوند این ماه را گرامی داشته است.
این طور که از بیان معصومان علیهم السلام پیداست، همۀ حیثیت و منفعتی که برای روزه متصوّر است، همان جنبۀ ایجاد مصونیت و ملکۀ تقوا نسبت به همۀ اعضا و جوارح انسان است، چرا که هر یک از اعضا و جوارح، به نحوی در معرض تهدید گناه قرار دارند.
زبان، گوش، چشم، شکم و غریزۀ جنسی، همه در معرض خطر هستند و روزه یک عمل عبادی تمرینی است که ابتدایی‌ترین شکل آن، با پرهیز و خودداری از آشامیدن و خوردن تحقّق پیدا می‌کند، و زمانی این عمل به مرحلۀ کمال می‌رسد که تورّع و پرهیز، به همۀ تمایلات و خواهش‌ها تسرّی پیدا کند، یعنی همانگونه شخص برای مدّتی دهان و شکم را از لذایذ، حتی خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های حلال محروم می‌کند، باید چشم و گوش را از دیدن و شنیدن ناروا و حرام باز دارد و غریزۀ جنسی را مهار کند، در این صورت نتیجۀ روزه که همان توفیق در مالکیت نفس و غرایز است برای انسان حاصل می‌شود و اگر انسان توانست مالک نفس خود شود، خویش را از خطرات و عواقب سوء دنیوی و اخروی شهوت پرستی حفظ کرده است.
امام علی علیه السلام می‌فرماید:
فازَ مَنْ غَلَبَ هَواهُ وَ مَلِکَ دَواعِیَ نَفْسَهُ.
کسی که زمام تمایلات خود را به دست گرفت و مهار کرد، رستگار است.
آری، اگر انسان موفّق شد به وسیلۀ روزه و ممارست در اطاعت، دشمن درونی را مهار کند، به روزۀ واقعی نایل شده است.
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در این باره می‌فرماید:
«الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النّارِ؛ روزه، سپر آتش است».
و این همان معنای سپر بودن و حایل شدن روزه در برابر آتش است یعنی: روزه میان انسان و آتش حایل می‌شود و او را از ابتلای به آتش شهوات و تمنّیات غرایز باز می‌دارد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرمایند:
«اَعْدی عَدُّوِکَ نَفْسُکَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْک؛ دشمن‌ترین دشمنان همان دشمن درونی است که بین دو پهلوی تو می‌باشد.
اگر توانستی حق روزه را به درستی و با تمام و کمال به جا آوری، در حقیقت به ثمرۀ روزه و دستاورد آن، نیز خواهی رسید.
جالب این است که ثمرۀ تقوا که خداوند بر روزه مترتّب می‌فرماید، ریشه در نگهبانی و پاسداری از هویّت انسانی دارد و به طور کلی هر ثمره و خصوصیّتی برای روزه ذکر شده، برای تقوا هم ذکر شده است، چون روزه طریق تحصیل همان ملکه است.
امیر المؤمنین علیه السلام می‌فرماید:
فَاِنَّ التَّقْوی فِی الْیَوْمِ الْحِرْزُ وَ الْجَنَّةُ وَ فی غَدٍ الطَّریقُ الَی الْجَنَّةِ؛ به طور قطع امروز، تقوا، سپر از بلا و فردا، راه بهشت الهی است.
اگر در دنیا سپر را به دست آوردی و این حائل را در میان خود و آتش قرار دادی، نتیجه‌اش این است که در قیامت هم راه بهشت به سوی تو باز خواهد بود. یعنی باید تقوای فرد به مرحله‌ای برسد که احساس نفرت و گریز از پلیدی، حرام، گناه و نامشروع را در او، به وجود آورد.
برای به دست آوردن حق ماه رمضان، باید همۀ حقوقی که پیرامون گوش، چشم، زبان، دست و پا، شکم و غریزۀ جنسی می‌باشد و همچنین درمان همۀ دردها و رنج‌ها و خطراتی که هر یک از این اعضا و جوارح را تهدید می‌کند را با عبادت روزه به جا آورد؛ چرا که با ملکه‌ای که در سایۀ این عبادت برای انسان حاصل می‌شود، می‌توان به مبارزۀ با خطرات برخاست و بر همۀ آنها پیروز شد، این از خواص روزۀ حقیقی است.
امام صادق علیه السلام می‌فرماید:
اِذا صُمْتَ فَلْیَصُمْ سَمْعُکَ وَ بَصَرُکَ وَ شَعْرُکَ وَ جِلْدُکَ وَ عَدَّدَ اشْیاءَ غَیْرَ هذَا وَ قالَ: لایَکُونُ یَوْمُ صَوْمِکَ کَیَومِ فِطْرِکَ؛
تو زمانی روزه داری، که گوش و چشم و موی و پوست و دیگر اعضای بدنت روزه باشد، باید روزی که روزه داری با روزهای دیگرت متفاوت باشند.
انسان روزه دار باید وقار و طمأنینۀ روزه در او پیدا شود به گونه‌ای که نه تنها زبان، چشم، گوش او باید روزه باشد، بلکه این ملکه و ممارست باید به حدّی از کمال برسد که علاوه بر این‌ها، قلب روزه دار هم روزه باشد.
امیر المؤمنین علی علیه السلام می‌فرماید:
صِیامُ القَلْبِ عَنِ الْفِکْرِ فی الآثامِ افْضَلُ مِنْ صِیامِ الْبَطْنِ عَنِ الطَّعامِ؛
اگر انسان موفّق شود قلب را از اندیشۀ گناه پاک و مطهّر نگاه دارد بهتر از آن است که فقط شکم را از خوردن و آشامیدن باز دارد.
هنگامی دستیابی به چنین مرحله‌ای، میسّر است که انسان بتواند بر پلیدی و پستی گناهان، چنان اشراف پیدا کرده، و به عوارض سوء آن‌ها آگاه شود، که هرگز فکر و ذهن او به سوی گناه نرود، از طرفی آن چنان اقتداری بر اندیشۀ خود پیدا کند که راه گناه را بر خیال و تصوّر خود ببندد.
با وجوب چنین واجبات عبادی، در واقع خداوند منتّی بر انسان گذاشته که راه و رسم صحیح زندگی را به او بیاموزد و در سایۀ این واجبات عبادی، ملکۀ تقوی برای او حاصل شود و روح او در سایۀ این تقوی لطافت پیدا کند.
تفسير و شرح صحيفه سجاديه - حسین انصاریان

چرا در جامعه، شاهد دین گریزی و حتی دین ستیزی هستیم؟ چرا دشمن می تواند با مسئله ای مثل حجاب، جامعه را به تنش بکشاند و دو قطبی ایجاد کند؟ پاسخ به این پرسش ها پیچیده است و عوامل متعددی در آن نقش دارند. از تبلیغات گسترده ی بی حجابی گرفته تا تأثیر پذیری از رفتار برخی سلبریتی ها، اما یکی از دلایل مهم به مدل تبلیغ حجاب از سوی ما بر می گردد.

چطور درباره ی حجاب صحبت می کنیم؟ معمولاً می گوییم حجاب را به خاطر خدا، پیامبر یا شهدا رعایت کنید. در این مدل فواید حجاب برای خود فرد کمرنگ می شود. اما قرآن چگونه از حجاب سخن می گوید؟ خداوند با زبانی عقلانی و منطقی به منافع حجاب اشاره می کند:

«يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنينَ يُدْنينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلاَبِيبِهِنَّ ذلِكَ أَدْنى‏ أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ…»

ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مسلمانان سفارش کن که با چادرها و روسری های بلند، خود را کامل بپوشانند. این برای آنکه آنان را به پاک دامنی بشناسند و اذیتشان نکنند بهتر است. این آیه به جای تقابل ارزشی صرف، مستقیماً به نتایج و آثار حجاب اشاره می کند؛ حفظ کرامت و مصونیت از آزار و اذیت.

آیا ما نیز هنگام تبلیغ حجاب از این منافع سخن می گوییم؟ چه قدر از تجربه های تلخ بی حجابی در جوامع غربی فیلم ساخته ایم و کتاب نوشته ایم؟ چه قدر در مورد خشونت ها، تجاوزها و انحرافات اخلاقی ناشی از بی حجابی کتاب خوانده ایم و با دخترانمان با بیانی منطقی صحبت کرده ایم؟

نگاهی به آمارهای جوامعی که آزادی بی حدومرز را در پوشش تبلیغ کرده اند، حکمت این حکم الهی را روشن تر می کند. افزایش طلاق، فروپاشی خانواده، تجاوز و آزار جنسی، افسردگی و حتی خودکشی پیامدهای آشکاری هستند که بی توجهی به حریم ها به بار آورده است. این همان هدف شیطانی است که قرآن به ما هشدار می دهد: « يا بَني‏ آدَمَ لا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطانُ كَما أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما…» (اعراف:27). شیطان این دشمن قسم خورده انسان از همان ابتدا برای ضربه زدن به انسان، لباس او را نشانه گرفت تا شرم و حیا را از انسان بگیرد و او را به بدبختی بکشاند.

حجاب همان طور که خداوند گفته، برای آرامش و امنیت خود ماست. اگر این حقیقت ساده و عقلانی به درستی بیان شود، دیگر بی حجابی، نشانه ی پیشرفت و روشن فکری نخواهد بود. بی حجابی چیزی جز بی عقلی، جلوه نخواهد کرد. «وَ مَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهيمَ إِلاَّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَه»(بقره: 130)،امتی پیروز است که در آن، مردم به حقوق هم احترام بگذارند. حجاب، بخشی از این مسئولیت اجتماعی است که جامعه ای امن و آرام را می سازد.

خداوند در این آیه از ما خواسته است که:

حجاب را به عنوان سپری برای حفظ کرامت و امنیت انتخاب کنیم و آن را وسیله ای برای شناخت و مصونیت بدانیم.

برای عمل به این آیه در زندگی می توانیم:

• در سبک پوشش خود توجه بیشتری به ارزشهای الهی داشته باشیم و آن را نشانه ای از هویت دینی خود بدانیم.
• درباره ی فلسفه ی حجاب و فواید آن، برای خود و دیگران مطالعه کنیم و این آموزه را با زبانی دلنشین برای دیگران بازگو کنیم.
• با بیان منطقی و مستند آسیبهای بی حجابی در غرب دیگران را به حجاب دعوت کنیم.

برای خودت

خداوند عزیز و مهربان می فرماید:

«يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنينَ يُدْنينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلاَبِيبِهِنَّ ذلِكَ أَدْنى‏ أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحيما»:

«پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مسلمانان سفارش کن که با چادرها و روسری های بلند، خود را کامل بپوشانند. این برای آنکه آنان را به پاک دامنی بشناسند و اذیتشان نکنند، بهتر است» (احزاب: 59).

دور از هیاهوهای توییتری و اینستاگرامی، دور از پروژه های ایران اینترنشنال و منوتو، دور از کج فهمی های آدمهای اهل افراط و تفریط، با فطرت خودش که خلوت می کرد به چادر مشکی مامانش حس دیگری داشت. جلوی آینه که به چشم های خودش زل می زد، معصومیت صورت مامان را می دید. تعارف که نداشت با همان چادر ساده که آن طرفِ آبی ها «یک تکه پارچه» صدایش می زدند، کمتر سنگینی آن نگاه های مزاحم را احساس می کرد، کمتر از آن چشم های بی چشم و رو معذب می شد و بیشتر می توانست خودش باشد.